Святлана Алексіевіч: У нас адна мэта — незалежная Беларусь, і нам няма чаго дзяліць

«Сёння важна асэнсаваць, што і чаму з намі адбылося і наколькі беларускае грамадства гатовае супрацьстаяць таму, што адбываецца», — мяркуе нобелеўская лаўрэатка, пісьменніца Святлана Алексіевіч.

Пасля прэзентацыі кнігі «Беларуская нацыянальная ідэя на маршы» ў Берліне Святлана Алексіевіч расказала яе аўтару Змітру Лукашуку, чаму пошук нацыянальнай ідэі ў нашай краіне не губляе сваёй актуальнасці нават (а можа, асабліва) у перыяд вайны ва Украіне.

Ці пачнуць на беларускіх плошчах паліць кнігі? На што здольны і не здольны Лукашэнка? Як захаваць сябе і чым дапамагчы адно аднаму, калі «братья работают», а сэрца ўжо параненае аскепкамі рускіх ракет?

Пра гэта, а таксама пра тое, як ідуць справы з працай над кнігай пісьменніцы па падзеях 2020 года, у інтэрв'ю Еўрарадыё.

Святлана Алексіевіч: Я думаю, што кніга «Беларуская нацыянальная ідэя на маршы» выйшла своечасова. Нам трэба падумаць над тым, што нас чакае і якія рэсурсы ёсць у беларускай нацыі сёння. Наколькі моцна беларусы адчайваюцца і наколькі гэты адчай паралізуе? Самае страшнае, што адбываецца, — гэта паралізацыя думкі.

Патрэбны новыя сэнсы і новыя тлумачэнні. Важна не проста паўтараць тое, што мы прывыклі чуць, а, калі на тое, пачуць нашу эліту. Якая не толькі адгукаецца пра канкрэтны момант, а наогул больш глыбока асэнсоўвае тое, што адбываецца, і прапануе новыя сэнсы. Таму я лічу, што гэта вельмі сучасная кніга, і я рада, што яна з поспехам прэзентуецца.

— Сёння ў Беларусі склалася дзіўная сітуацыя з літаратурай. Мала таго, што першую кнігу пра беларускую нацыянальную ідэю прызналі экстрэмісцкай, такі самы лёс у кнігі Альгерда Бахарэвіча «Сабакі Еўропы». Кнігі мастака-геральдыста Віктара Ляхара таксама экстрэмісцкія, іх ужо адбіраюць з бібліятэк. Так сядзіш і думаеш, што ж адбываецца? Можа, хутка беларускую літаратуру пачнуць спальваць на плошчах?

— Недалёка да гэтага, вядома, але я думаю, што гэта спроба цалкам дэзарыентаваць людзей. Спроба прыбраць менавіта тыя кнігі, якія могуць прымусіць грамадства думаць інакш, чым прапануе дзяржава. І вядома, тыя кнігі, пра якія вы кажаце, увогуле кажучы, такія: чытаючы, народ пачынае думаць. А гэтага дзяржаве сёння не трэба. Таму там і вырашылі, што гэта шкодныя і непатрэбныя кнігі. Здзіўляцца няма чаму.

— Ну так, дастаткова згадаць, як вас не павіншавалі з атрыманнем Нобелеўскай прэміі. Па ідэі, кнігі нобелеўскага лаўрэата павінны былі быць потым паўсюль. Працягну думку тым, як улады не выказалі ніякага спачування з нагоды смерці Станіслава Шушкевіча. Такое вось стаўленне…

— Гэта кажа пра тое, што хутка ў нас гісторыя будзе пачынацца з перыяду Савецкага Саюза. Іншай гісторыі не будзе, яе выкрэсліваюць. Паглядзіце, ліквідаваныя дзясяткі арганізацый і хаўрусаў, у тым ліку ПЭН-цэнтр.

Гэта менавіта тыя структуры, якія маглі ўплываць на духоўную сілу нацыі, на духоўнае станаўленне народа, паколькі 20-ы год стаў для нас усіх вялікім выбухам. Мы ўбачылі, што становімся нацыяй, і, вядома, гэта спалохала дзяржаву. Прынамсі, там адчулі, што гэта ўсё чужое і непатрэбнае, што гэта трэба як мага хутчэй знішчыць.

Наогул, страшна падумаць, якую ўлады Беларусі хочуць пабудаваць дзяржаву і на што яна будзе абапірацца? На ўказы прэзідэнта або на нейкага прыслужніка, які бегае вакол яго? Гэта што — уся наша гісторыя? Усё духоўнае жыццё нацыі? Я б сказала, што сёння ў нас дастаткова катастрафічнае становішча.

Многае залежыць ад педагогаў, наколькі ім удаецца і наколькі ў іх стае мужнасці ўсё-ткі штосьці расказваць школьнікам і студэнтам. Гэта складана ўявіць, што ім удаецца.

Што ўдаецца пісьменнікам? Хтосьці з'ехаў. Але паспрабуйце зараз выдаць кнігу і завезці яе ў Беларусь. Будуць праблемы, у тым ліку ў чытачоў, у якіх яна апынецца. Ніхто з нас не думаў, што мы будзем жыць у эпоху падполля, у эпоху вайны. Аказалася, што ўсё гэта здарылася і з намі таксама.

Мне цяпер вельмі цікавы досвед 30-х гадоў, я вельмі шмат чытаю пра гэта, у тым ліку лісты. Разважаю пра пачуццё калектыўнай віны. Я думаю, што калектыўная віна таксама існуе, але як пісьменніца я больш разважаю над асабістай адказнасцю чалавека. Выбар ёсць у кожнага з нас: мы можам яго зрабіць ці не.

— Расстрэлы, высылкі, іншыя рэпрэсіі... Знішчэнне інтэлігенцыі. Як вы думаеце, ці атрымаецца ў Лукашэнкі здзейсніць тое самае, што атрымалася ў савецкіх уладаў у 30-е?

— Усё залежыць ад таго, як будуць развівацца падзеі ва Украіне. Калі Украіна пераможа, будуць зусім іншыя працэсы адбывацца, і ў нас у тым ліку. У Расіі таксама. Я думаю, што там народ не будзе спаць бясконца, знаходзіцца як быццам у няведанні. Сёння мне вельмі страшна слухаць запісы размоў рускіх салдат з іх бацькамі. Таму што калі гэта рускі народ, прапаганда сапраўды зрабіла сваю справу.

У Беларусі, па-мойму, народ не такі. Лукашэнка хоча зрабіць яго такім, як у Расіі, але ў нас людзі не хочуць вайны з Украінай. У нас людзі хочуць жыць у сваёй краіне, са сваімі паняццямі і ідэямі.

Праўда, пасля рэпрэсій 2020-га ўсе трошкі страцілі надзею. Я магу сказаць, што не трэба адчайвацца, трэба проста спакойна гадаваць у сабе чалавека. Гадаваць сваіх дзяцей, тлумачыць, ахоўваць. Гэта адзінае выйсце. Так мы захаваем і дзяржаву.

— Я заўважаю, што беларусы пачынаюць часта лаяцца паміж сабой. Гэта датычыцца нават тых, хто прытрымліваецца адной і той жа палітычнай пазіцыі і чакае перамен. Ці можна з гэтым справіцца?

— «Падзяляй і ўладар» — вядомы прынцып любой таталітарнай дзяржавы. Пра гэта трэба памятаць і разумець, што ў нас адна мэта — незалежная Беларусь. Нам няма чаго дзяліць, таму няма чаго сварыцца, вінаваціць у чымсьці адно аднаго. Наадварот, нам трэба больш збіраць сіл у сабе, у грамадстве, у нейкіх маленькіх яго ячэйках.

Гэта дапаможа нам супрацьстаяць — не толькі выйсці на барыкады сёння, а яшчэ і назапасіць пачуцці супрацьстаяння, якія спрацуюць, можа, праз год, а можа, праз пяць гадоў. А яго неабходна назапашваць. У сварках, крыўдах мы толькі робім сябе слабейшымі. Гэта памылка. Яшчэ раз: у нас адна мэта і нам няма чаго дзяліць.

— Вы пішаце кнігу па выніках 2020 года. Наколькі цяжка над ёй працаваць з пункту гледжання эмоцый?

— Вельмі складана, бо я пішу кнігу не толькі пра катастрофы і пакуты. Я спрабую прапанаваць нейкія духоўныя адказы на пытанні, якія ўзнікаюць у грамадстве. Я збіраю духоўныя веды і сілы. Сёння гэта зрабіць складаней, паколькі я не магу сказаць, што параза, але нешта блізкае да гэтага трошкі паралізуе нас.

Нам трэба з гэтым абавязкова справіцца. І пра гэта трэба думаць. Таму мне як аўтару трэба прапанаваць тое, што і вы спрабавалі зрабіць у сваёй кнізе, — новыя здагадкі, веды, асэнсаванні таго, што адбываецца. Такія кнігі не пішуцца хутка. У пошуках новага погляду на жыццё можна патраціць да дзесяці гадоў.

Сёння мы апынуліся ў зусім новых абставінах. Чалавек разгублены. А нам нельга быць разгубленымі. У нас занадта мала часу, каб мы маглі сабе дазволіць быць увесь час у адчаі. Нельга. Мы павінны думаць пра тое, што мы вельмі многае зрабілі тады, у 2020-м. Гэта быў магутны прарыў. І вось гэтую энергію і патэнцыял трэба не губляць, а трымаць у душы і разумець, што гэта вельмі важна.