Вольга Гарбунова: Салідарнасць — гэта тое, чаго не хапала гэтай краіне доўгі час і не хапае зараз

У лістападзе 2021 года была затрыманая і змешчаная за краты Вольга Гарбунова — грамадская актывістка, праваабаронца, адна з кіраўніц ліквідаванай цяпер «Радзіславы», недзяржаўнай арганізацыі, якая аказвала дапамогу жанчынам, пацярпелым ад хатняга гвалту. У траўні 2022 года Волі прысудзілі 3 гады «хатняй хіміі». Пра яе актывізм у сферы абароны правоў жанчын, пра хатні гвалт і час у турме мы пагаварылі з Воляй.

— Яшчэ да таго, як пазнаёмілася з табою асабіста, я чытала твае інтэрв’ю і нейкія ўрыўкі з тваёй асабістай гісторыі, але ніколі не чула яе цалкам. Раскажы, калі ласка, «як ты дайшла да такога жыцця»? — Цяпер цяжка ўспамінаць гэтую гісторыю майго жыцця. Бацька памёр — пра мёртвых жа або добра, або нічога, — і ў цэлым яго смерць для мяне анулявала многія рэчы. Ёсць толькі вялікае шкадаванне, што не здарылася ніякай апошняй размовы, мяне не было побач з сям’ёй, калі гэта ўсё адбылося. Я напісала заяву на канваяванне з СІЗА на пахаванне, і мне не тое што адмовілі — проста ўсім было абыякава. Афіцыйная прычына адмовы — гэта быў вечар пятніцы, усе пайшлі з працы, і не было каму гэтым займацца.
Тое, як гэта ўсё скончылася ў маіх адносінах з ім, цяпер неяк па-іншаму балючае. Магчыма, усе гады майго актывізму былі для мяне, але не для нас — у кантэксце таго, што я не выкарыстала гэтую магчымасць, каб неяк наўпрост, адрасна гаварыць пра свой боль і свае крыўды. І ўсё, яно цяпер такое ў сусвеце завісла, і куды дзенецца — незразумела. Апошняе, што я памятаю, — яго доўгі і спакойны позірк удалечыню ў люстэрку салона аўтамабіля, калі я за 2 тыдні да затрымання везла яго з рэабілітацыі з Аксакаўшчыны.
Так што я не змагу ўжо расказваць гэтую гісторыю як раней. Проста канстатацыя факта: мая бацькоўская сям’я нічым не адрознівалася ад агромністай колькасці іншых беларускіх сем’яў у дзевяностыя-нулявыя. Бацька ўжываў алкаголь, станавіўся вельмі агрэсіўным, мае дзіцячыя ўспаміны — пра вельмі цёплага, эмацыйнага, падтрымліваючага чалавека, але ён не заўсёды быў такім. Агрэсія была накіраваная ў асноўным на маму, мы з сястрою абаранялі яе.
— Ці адчувала ты небяспеку для сябе?
— Я не разумела, што ўсё настолькі сур’ёзна, але я памятаю, як мы хавалі ўсе нажы, сякеры пад ложкі, на якіх спалі. Я хавала, таму што мама гаварыла хаваць, але не задавалася пытаннем: а навошта трэба хаваць? Чаму яны не могуць працягваць ляжаць на кухні і ў скрыні для інструментаў?
Калі я вырасла, я зразумела: мы баяліся, што нас заб’юць.
Было рознае. Мама выбірала кароткатэрміновыя стратэгіі: мы ўцякалі босыя, на вуліцы -30 марозу, і гэта ў цэлым праблему не вырашала. Я жыла з адчуваннем, што такое адбываецца толькі ў маёй сям’і, пра гэта наўрад ці можна з кімсьці пагаварыць, пра такое, хутчэй за ўсё, трэба маўчаць, і як дзіця я не заўсёды адчувала сітуацыю. Магла, напрыклад, бабулі расказаць, што адбываецца дома, і атрымаць за гэта, таму што расказала. А потым я магла сказаць, што ў нас усё ў парадку, і атрымаць за гэта, бо трэба было сказаць праўду. Я ніколі не ведала, як правільна жыць у такой сітуацыі.
Калі я паступіла ва ўнівер і пачала камунікаваць з людзьмі з іншых супольнасцей, я зразумела, што падзяляю фемінісцкія погляды, стала чытаць болей пра гэта. Усё, што я чытала, — няважна, пра якую гэта было краіну, — гэта тое, што адбывалася са мною і з маёй сям’ёй. І на 4 курсе гэта стала сферай маіх навуковых інтарэсаў: я пісала і курсавыя, і дыпломную на гэтую тэму, і мне здаецца, што ў тыя гады я прачытала ў Нацыянальнай бібліятэцы і ў «рунэце» ўсё, што было пра хатні гвалт, бо было насамрэч не так шмат. І я пачала шукаць месцы для рэалізацыі сваіх уяўленняў пра тое, як можна мяняць сітуацыю і дапамагаць людзям.

— Ты свядома пайшла ў псіхолагі?
— Не. Спачатку я марыла стаць кінолагам, потым эколагам, а потым неяк так, абсалютна выпадковым чынам, здарыўся псіхолаг. У мяне ўжо быў невялікі досвед вывучэння псіхалогіі ў школе, і «Практычная псіхалогія» не была маёй асноўнай спецыялізацыяй ва ўніверы. Тады гэта быў факультэт дэфекталогіі, і нас рыхтавалі як дэфектолагаў шырокага профілю, а «Практычная псіхалогія» ішла паралельна другой спецыяльнасцю. Я працавала псіхолагам, напэўна, першыя гадоў дзесяць. Гэта былі розныя месцы: і школы, і дзіцячы садок, і рэабілітацыйны цэнтр для залежных, была і невялікая прыватная практыка.
Калі я прыйшла ў «Радзіславу» ў 2003 годзе, я навучылася працы на «гарачай лініі», на якой я пасля 2010 года працавала кругласутачна адна, аддаючы тэлефон толькі на два тыдні адпачынку раз на год. Вяла групы ўзаемадапамогі і працавала з кліенткамі вочна. Спачатку гэта былі ахвяры гандлю людзьмі, а потым — і ўсё часцей — сталі звяртацца ахвяры хатняга гвалту.
 10 гадоў я была кіраўніцай арганізацыі ў тым ліку, і калі мне стала зразумела, што я ніяк не спраўляюся, я сышла ў адміністрацыйную функцыю.

— Калі ты туды прыйшла, «Радзіслава» ўжо існавала?
— Так. Яны зарэгістраваліся ў кастрычніку 2002 года, я прыйшла праз 4 месяцы. Так што, лічы, на гатовае (смяецца). Супрацоўніцы адкрылі крызісны цэнтр для жанчын — гэта быў адзін пакой, у якім стаялі чатыры ложкі і адна шафа. Усё было ў адным месцы: «гарачая лінія», прыём псіхолагаў, група ўзаемадапамогі, сам прытулак.
— Як так атрымалася, што ты стала адной з заснавальніц? Прынамсі, я часта сустракаю менавіта гэтую фармуліроўку...
— Гэта памылка, таму што я не заснавала «Радзіславу». Напэўна, мая задача была ў тым, каб «Радзіслава» не перастала існаваць у 2008 годзе. Увесь гэты час за арганізацыю адказвала мая папярэдніца Таццяна Шыла, і яна вельмі выгарэла. Гэта сапраўды быў надзвычай цяжкі час і для НДА, і для краіны, і для тэмы хатняга гвалту, пра якую ніхто нічога не ведаў, не хацеў унікаць. Зваротаў шмат, незразумела, чым мы можам дапамагчы. Праектаў тады не было, мы ўсе працавалі валанцёрамі, і Таццяна ў 2008 годзе сказала: «Або я закрываю арганізацыю, або хтосьці бярыце гэта на сябе». Я часта гаварыла, што гэта быў не кар’ерны рост, а вымушаная сітуацыя, калі ўсе падумалі: «Ой, Воля, ты самая маладая, тым больш, ты ў дэкрэце, табе няма чым заняцца — наперад!» (смяецца)
Я вельмі не хацела быць кіраўніцай. Гэта супярэчыла маім каштоўнасцям і перакананням, і я заўсёды імкнулася да больш гарызантальнай пабудовы каманды, калі ёсць роўная адказнасць і роўны ўдзел. І я са скрыпам прымала гэта, але для мяне было вельмі важна, каб гэтае месца не закрылася, хаця практычна не было рэсурсаў. Адзіны рэсурс, які быў тады ў «Радзіславы», — гэта тое, што мы былі афіцыйна зарэгістраванай арганізацыяй. Не было ні памяшкання, ні грошай, ніякіх заробкаў супрацоўніцам, дый не было ніякіх супрацоўніц — былі проста пара чалавек, якія па старой памяці не сыходзілі. І мы працягнулі.

— Праўда, што ты прадала сваю кватэру, каб выратаваць «Радзіславу»?
— Я такога ніколі не чула (смяецца). Я прадала шмат гадоў свайго жыцця. Часта думаю пра страчаныя выгоды. Мне падаецца, кожная з нас, хто застаўся тады і працаў да канца, да ліквідацыі — гэта проста несувымерна з тымі быццам бы заробкамі, якія мы атрымлівалі. Людзі паклалі вельмі шмат працы, часу, грошай. Для мяне быў такі прыклад канкрэтнай жаночай салідарнасці.
Не было ніякай устойлівасці ў працы: мы адкрывалі і закрывалі дамы з розных прычын, і абароны і падтрымкі не было ніякай. У прынцыпе, так усё і скончылася.
З гадамі жа сітуацыя пачала мяняцца, і тэма гэтая стала гучаць інакш. Былі нечаканыя партнёры, якія з’яўляліся ў нашых праектах: міліцыя, пракуратура, школы, паліклінікі, бальніцы, пасольствы (і калі я кажу «пасольствы» я ні разу не маю на ўвазе фінансаванне — а тое, што яны званілі і перанакіроўвалі кліентак да нас). Гэта заўсёды былі розныя людзі, але па зваротах на нашу лінію з гадамі я зразумела, што больш і больш звоняць не тыя, хто пацярпелі ад гвалту, а тыя, хто выпадкова перасекліся з такімі людзьмі, трэція асобы, якім стала вядома і яны шукаюць для іх дапамогі.
Для мяне гэта было вельмі важна, таму што станавілася зразумела, што нават у гэтым патрыярхальным грамадстве, талерантным да ўсялякага лайна, ёсць разуменне, што гвалт непрымальны, у якіх бы стасунках з агрэсарам вы ні знаходзіліся.

— На чым трымаўся ваш актывізм? Адкуль вы бралі сілы?
— Усе заўсёды пыталі: «Ой, як вы трымаецеся? Гэта ж такая цяжкая праца з траўмай». Прычым гэта не заўсёды толькі праца з траўмай псіхілагічнай, гаворка ідзе і пра траўмы фізічныя — пра калецтвы; некаторых нашых кліентак няма ў жывых.
Я ніколі не ўспрымала гэтую працу так, быццам я працую з гвалтам. Я ўспрымала гэта так, што мы працуем для таго, каб дапамагаць выжыць і зрабіць жыццё бяспечным. І гэта тады зусім іншая ўстаноўка, табе зусім не цяжка з гэтым, таму што нашмат цяжэй, калі кліентка са сховішча вяртаецца дадому. Вось тут, напэўна, быў асноўны корань бяссіля: хатні гвалт працуе такім чынам, што перамены наступаюць абсалютна не хутка, і ў нас шмат кліентак, якія звярталіся паўторна, праз гады, у нашу арганізацыю. Такія кейсы былі даволі цяжкімі эмацыйна — таму што здаецца: блін, ну мы ж ва ўсім гатовыя падтрымаць, не вяртайся туды! Але большасць людзей прымалі рашэнне ўзяць адказнасць за сваё жыццё і змяніць яго, як бы цяжка ні здавалася. І вось гэта ўвесь час давала сілы — так, мы працавалі з наступствамі гвалту, але мы працавалі на будучыню, а не варыліся ў мінулым і спрабавалі прыдумаць, як так выжыць у гвалце.
Калі ў нас не было ні прытулку, ні сховішчаў, працаваць было цяжка, бо ты сустракаешся на кансультацыі з чалавекам, разумееш, што вяртацца дадому яму небяспечна, але ты больш нічога не можаш прапанаваць. І тады твая асноўная задача — дапамагчы прадумаць план бяспекі: як сабраць «трывожны чамаданчык», як падстрахавацца, вырашыць пытанне з дзецьмі. Вельмі цяжка дапамагаць людзям, якія проста сёння вяртаюцца дадому да агрэсара. А калі ў цябе ў праекце ёсць сховішча, табе ўвогуле ўсё лёгка, бо ты прыедзеш па чалавека, якая стаіць у РАУСе босая, і ты ведаеш, што гэта не праблема: ты прапануеш ёй нейкі абутак, які дапамаглі сабраць людзі для сховішча, ты накорміш яе і яе дзяцей прадуктамі, якія збіраюць людзі, і яна даволі доўгі час, проста не думаючы ні пра што, можа жыць у бяспечным месцы, без страху, і неяк паціху аднаўляцца і рухацца далей. Таму так, усё залежала ад рэсурсаў. Калі рэсурсы ў арганізацыі ёсць, гэта вельмі вялікая падтрымка для каманды. І на той момант, калі «Радзіславу» ліквідавалі, у нас было ўсё для таго, каб дапамагаць людзям далей.
— Як з’явілася сховішча?
— Доўгі час у нас не было такой магчымасці, была спроба наладзіць узаемадзеянне з Цэнтрам сацабслугоўвання насельніцтва, і мы адкрылі так званы «крызісны пакой», але, на жаль, магчымасці размяшчаць там людзей на кругласутачнай аснове не было, усё ўперлася ў непраходную дурную бюракратыю, і ад нас чакалі нейкіх гарантый, якія мы ніколі даць не маглі і не можам.
У нас быў невялікі праект у 2010 годзе, калі адна жанчына дапамагла нам з кватэрай, і тады мы ўпершыню назвалі яго «сховішчам». Мы доўга думалі, хто мы: ці мы «прытулак» — прытулак для людзей, якім няма дзе жыць? Не, не падыходзіць. «Крызісны цэнтр» — таму што чалавек у крызісе? Не, гэта пра гвалт. Карацей, мы для сябе вырашылі, што «сховішча» — гэта трохі жорсткае слова, але яно цалкам адлюстроўвае сутнасць працы: чалавек уцякае — і яму ёсць куды ўцякаць.
На момант ліквідацыі ў нас была магчымасць прыняць 30 чалавек адначасова, былі забяспечаныя базавыя патрэбы існавання такога дома: арэнда, «камуналка», адвакаты, псіхолагі, сацработніцы. Мы гатовыя былі развівацца, гатовыя былі яшчэ больш інфармаваць грамадства пра гэтую праблему і пра нашы паслугі. Мы разумелі, што, нават калі б у нашым сховішчы было 100 месцаў, гэтага ўсё адно недастаткова нават для Мінска, не гаворачы ўжо пра Беларусь.
Апошнія дзесяць гадоў «Радзіслава» пачала шчыльна працаваць з усімі органамі і ведамствамі, якія былі ўцягнутыя ў вырашэнне гэтай праблемы на дзяржаўным узроўні. Мы ўсяляк, наколькі маглі, падтрымлівалі і лабіравалі неабходнасць прыняцця спецыялізаванага закона. Калі базавыя патрэбы пакрытыя, ты пачынаеш думаць: а што далей? Што будзе ў будучыні? І гэта быў вельмі круты час, мне падаецца...
Усё здарылася як здарылася ў гэтай краіне, але гэта быў не пік — я ўпэўненая, што мы былі здольныя нават той нешматлікай камандай, якая ў нас была, зрабіць нашмат болей. А цяпер складана падлічыць страты. Людзі дагэтуль звоняць на тэлефон, які быў нашай «гарачай лініяй», туды дагэтуль працягваюць званіць супрацоўнікі міліцыі, шукаць падтрымкі для жанчын, я бачу ў некаторых месцах яшчэ непрыбраныя буклеты з нашымі тэлефонамі.

— Як ты думаеш, чаму закон аб супрацьдзеянні хатняму гвалту не быў прыняты, калі ўсё да гэтага ішло?
— Я не думаю, што гэта воля аднаго чалавека, які «зарубіў» гэты закон. Перад тым, як ён выступіў з той заявай, што барацьба з хатнім гвалтам — «это дурь, взятая с Запада», «это не наши ценности», была петыцыя, былі тысячы подпісаў звычайных грамадзян — залучаных у пэўныя арганізацыі і тэматыкі, гэта былі ў тым ліку рэлігійныя людзі, — але гэта было, гэта таксама частка гісторыі. І мне падаецца, што тут два фактары: з аднаго боку — праактыўная частка грамадства, якая негатыўна паставілася да гэтага закона (сярод іншага былі супраць у тым ліку шэраг беларускіх праваабаронцаў, якія асцерагаліся, што такі закон дасць больш інструментаў ціску для праваахоўных органаў). А з іншага боку — людзі, якія, можа, і не лічаць гвалт прымальным, але пры гэтым гэта неактыўная частка грамадства, гэта тыя людзі, якія занятыя сваімі жыццёвымі, бытавымі справамі.
Я лічу, што мы як грамадства праўда ўпусцілі вельмі шмат часу, каб не прымаць адказнасць за тое, што тут адбываецца, на сябе. Мы на вельмі многае заплюшчвалі вочы, мы вельмі многаму дазвалялі адбыцца — мы дагэтуль дазваляем многаму тут адбывацца, маўчым, баімся, не хочам, каб нас нешта датычылася. Дзесяцігоддзі ішлі, а праваабаронцы былі маргіналамі ў гэтым грамадстве, якія ўчыняюць буру ў шклянцы і незразумела з чаго высмоктваюць праблемы.
Ну так, праблемы, але неяк мы ўсё адно можам працягваць жыць, хадзіць на працу, па нашых улюбёных клубах, кавярнях, планаваць адпачынак, лётаць за мяжу, і ў прынцыпе жыццё такое больш-менш спакойнае. Вось гэтае наша нежаданне ўзяць адказнасць, спробы перакласці ўсё на абстрактную «дзяржаву», якая павінна вырашаць нашы праблемы, ці на абстрактнае «грамадства»... Мы ўпусцілі той момант, калі мы маглі падужэць як грамадзянская супольнасць, якая вырашае праблемы ў гэтай краіне, якая прыдумляе ці навучаецца нейкім новым інструментам, каб вырашаць праблемы. Калі мы не чакаем падачкі, а кансалідуемся і самі прымаем пэўныя крокі. Карацей, мы пра*балі гэты момант, а ён быў вельмі доўгім — гэта амаль 30 гадоў.
Салідарнасць — гэта тое, чаго не хапала гэтай краіне доўгі час і не хапае зараз. Адна справа напісаць скаргу, што нешта не працуе, і зусім іншая — стварыць нешта новае. Гэта рознага ўзроўню адказнасць. І гэта ў нас заўсёды кульгала.
— Чаму так важна гаварыць пра хатні гвалт?
— Людзі ўвогуле пра гвалт не задумваюцца. Яны не хочуць чытаць сумныя навіны. Гэта цяжкія гісторыі, цяжкі матэрыял для асэнсавання. Але мы, людзі, якія працуюць у гэтай сферы, цудоўна разумеем, што наступстваў у хатняга гвалту шмат. І гэта асабістыя псіхалагічныя наступствы, гэта наступствы для адносін, наступствы для дзяржавы ў тым ліку: эканоміка, статыстыка, смерці, турмы. Рэха хатняга гвалту можна знайсці ў любой сферы. Увогуле ў любой — і жыццядзейнасці чалавека, і дзяржаўнага ладу.
Вялікая праблема ў гвалце — гэта тое, што ў цябе заўсёды толькі два варыянты: або прайсці міма, праігнараваць гэта, або нешта зрабіць. Гэта як у пацярпелых — у іх таксама два варыянты: або прыняць і вучыцца жыць у гэтым, або ўцякаць.
Мне здаецца, што вельмі дэзарыентуе і выбівае са звыклай каляіны, калі мы сустракаем тэму хатняга гвалту з любога боку ў сваім жыцці і не ведаем, што гэта такое, што з гэтым рабіць. Часта пацярпелыя не ведаюць, што яны пацярпелыя, а агрэсары не ведаюць, што яны агрэсары. Гвалт настолькі нармалізаваны, што людзі не разумеюць, што на самой справе ўсё можа скласціся інакш і якасць жыцця ўсіх насамрэч зменіцца.
І мы думаем, што ігнаруем гвалт і не пускаем у сябе, а на самой справе нармальна так пускаем, гэта ўсё пускае карані і ў пэўныя «трыгерныя» моманты выстрэльвае ў тваім асабістым жыцці. Таму што гвалт — гэта эфектыўна. Гэта лёгкі выбар, лёгкі варыянт. Жыць без гвалту куды цяжэй у такім грамадстве. Мне падаецца, менавіта таму важна гаварыць пра яго.
Я вельмі доўгі час не называла гвалтам тое, што адбывалася ў маёй сям’і і потым, калі я ўжо вырасла, у маіх стасунках. Гэта проста нейкае недазвольнае слова. Адчуванне, што калі ты прызнаеш, што гэта гвалт, то ты дапусціла, ты слабая, ты нешта прымяніла, праявіла такое, гэта вялікі сорам — і таму прасцей увогуле пра гэта не думаць. Можа, ніхто не заўважыў? Тады гэтага быццам і не было.
Таму заўсёды міліцыя называла гэта «канфліктамі», «скандаламі», псіхолагі гэта называюць «не сышліся характарамі», «адсутнічае ўзаемаразуменне ў стасунках» — якімі заўгодна сінонімамі людзі называюць гэтае слова, але яны не хочуць называць гэта гвалтам. Гэта вельмі цяжка прызнаць.
— Гісторыі людзей, якім ты дапамагала, застаюцца з табою? Яны потым неяк уплываюць на тваё жыццё?
— Ой, рэгулярна. Рэгулярна. Я была вельмі актыўна задзейнічаная ў працы сховішча — пачынаючы ад «гарачай лініі» і заканчваючы засяленнем і высяленнем з дома. Можа, я і хацела б калі-небудзь штосьці забыць, таму што не хочацца ўяўляць, што гэтая гісторыя рэальна існуе проста зараз, калі ты жывеш гэтае жыццё, адносна спакойнае. Ты ўсё адно едзеш па нейкіх мясцінах і думаеш: «О, з гэтага дома я забірала кліентку ў сховішча» або «О, у гэтай паліклініцы мы былі на абследаванні». Ці глядзіш які-небудзь фільм, дзе апісваецца гісторыя хатняга гвалту, і проста перад табой стаяць вось гэтыя беларускія твары — таму што да болю знаёмыя гісторыі: як усё адбываецца, як гвалт пачынаецца незаўважна і як ты пачынаеш дэзарыентавацца ў гэтых паняццях — што ёсць любоў, а што ёсць гвалт, — таму што адно падмяняе другое ці цябе прымушаюць у гэта паверыць.
У многіх спецыялістаў толькі адно разуменне гэтай праблемы: ёсць сінякі — значыць, пацярпела; няма сінякоў — значыць, не пацярпела. І тут вельмі важна памятаць усе гэтыя гісторыі, гэтыя лёсы і расказваць пра іх далей, каб людзі разумелі, што зусім не факт, што сінякі застануцца пасля гвалту. Або яны застануцца, але ў такіх месцах, якія ты ніколі не ўбачыш на чужым целе. І ў гэтых гісторыях гвалту тады з’яўляецца хоць нейкі сэнс у тым, што яны перажылі, як атрымлівалі дапамогу і знаходзілі ў сабе сілы дзяліцца, расказваць праўду. І гэтыя гісторыі пасля дапамогуць іншым жанчынам.

— Табе бывала калі-небудзь страшна ў гэтай тваёй дзейнасці?
— Так, канешне. Праца ў такой арганізацыі — гэта заўсёды вялікая рызыка. Усе звычайна думаюць пра рызыку выгарання, і гэта рэальнасць — ты часцяком выгараеш на такой працы, бо доўгі час ты можаш не бачыць аніякага выніку, ты ўвогуле можаш яго ніколі не ўбачыць.
Калі працуеш у такой арганізацыі, рызыка можа ўзнікнуць адкуль заўгодна: арганізацыю могуць пераследаваць пакрыўджаныя агрэсары, якія лічаць, што з імі абышліся несправядліва, калі апублічылі тое, што адбывалася ў іх сям’і; або калі тваю працу абясцэньваюць дзяржорганы.
Мы заўсёды пазіцыянавалі сябе як дапамогу, у нас на буклеце так і было напісана, што наша сховішча існуе, каб прадухіліць крымінальныя наступствы для сем’яў, у якіх ёсць гвалт. Мы заўсёды пазіцыянавалі сябе як такую падтрымку для спецыялістаў з дзяржструктур, і, напрыклад, участковыя з міліцыі — гэта першыя, хто з дзяржструктур ацанілі нашу працу, бо яны разумелі, што, калі ў іх няма прававых інструментаў абароны, яны заўсёды маглі пазваніць нам — і мы прыедзем і забяром чалавека.
Але пры гэтым на судах ці ў РАУСах можна было пачуць пра тое, як мы «незразумела чым займаемся» і «ён ужо выбачыўся, што вы тут настройваеце чалавека, што зноў будуць праблемы». Гэта ўсё ад недаадукаванасці ў гэтай тэме, таму навучанне спецыялістаў таксама было ў апошнія гады адным з важных кірункаў нашай дзейнасці.
У грамадстве фарміруецца такое меркаванне, што ўсе НДА — гэта «грантасмокі», якія проста хочуць ездзіць па заграніцах і камандзіроўках, зарабляць вялізныя грошы і перабольшваць праблему, падганяць статыстыку, каб павялічыць значнасць такіх сэрвісаў. Вось гэта было страшна. Ты працуеш, бачыш вынікі шматгадовай працы — змены ўсё-ткі наступалі, — але пры гэтым пастаянна адчуваеш страх, што ты НДА і ты тут ніхто, цябе могуць закрыць у любы момант, проста таму, што ты не раўнапраўны суб’ект.
— «Радзіслава» ліквідаваная — і ў краіне больш не засталося ні адной арганізацыі, якая працуе з хатнім гвалтам?..
— Няпраўда, засталіся. На дадзены момант ёсць магчымасць атрымаць дапамогу ў дзяржструктурах: гэта сістэма «крызісных пакояў», створаная па ўсёй краіне. Калі гаварыць яшчэ пра незалежныя прытулкі, то захавалася сістэма SOS-дзіцячых вёсак, у якіх ёсць праекты, накіраваныя на дапамогу пацярпелым ад хатняга гвалту, але, на жаль, у гэтых праектах могуць пражываць толькі людзі, якія маюць дзяцей.
Мы заўсёды ганарыліся тым, што наша сховішча магло сабе дазволіць прымаць вельмі розных людзей незалежна ад абставін. Донары, якія дапамагалі нам, ніколі не звужалі рамкі — мы маглі дапамагаць маладым жанчынам / пажылым, з дзецьмі / без дзяцей, праваслаўным / мусульманкам / каталікам, людзям з інваліднасцю, мігранткам, ЛГБТК+ персонам і г. д.  
Важна разумець, што такога антыдыскрымінацыйнага праекта прытулку / сховішча, у які можа звярнуцца абсалютна любая жанчына або чалавек з досведам жаночай сацыялізацыі ў мінулым ці на дадзены момант, — такіх праектаў больш не засталося. Гэта вельмі сумна, таму што праца з рознымі сацыяльнымі групамі заўсёды патрабуе экстраных высілкаў ад каманды, бо дзяржаўная машына вельмі непаваротлівая. Таму вельмі балюча, што такога праекта больш няма і ў бліжэйшай будучыні ўжо не будзе. І я не ведаю, хто будзе гэта аднаўляць і ці будзе ўвогуле магчымасць аднавіць такую працу ў Беларусі.
Самае цяжкае, бо я уже некалькі дамоў-сховішчаў закрывала раней, — калі ты зачыняеш на ключ дом і сыходзіш, а людзі працягваюць званіць гадамі.

— Як працуе гвалт? Ці ёсць нейкі механізм і як можна распазнаць, што ты знаходзішся ў сітуацыі гвалту?
— Гвалт працуе вельмі проста і вельмі цяжка адначасова. Ён заўсёды пачынаецца незаўважна, паступова, і ніколі — з удараў ці са згвалтавання. Звычайна людзі вельмі мала ведаюць пра гвалт — тым больш пра псіхалагічны. Менталітэт, стэрэатыпы ў грамадстве з ранніх гадоў выхоўваюць нас у гэтай няпраўдзе — што такое любоў і што такое гвалт, дзе прымальна змірыцца з тым, што мы ўсе розныя і ва ўсіх нас ёсць заганы і вартасці. Але ніхто не гаворыць пра небяспечныя «званочкі», якія можна ўбачыць у самым пачатку стасункаў. Праз тое, што інфармацыі так мала, гвалт ніхто не заўважае. І гледзячы па тым, хто да нас звярталіся ў прытулак, людзі пачынаюць разумець, што ў іх стасунках гвалт, калі ўжо ўсё вельмі сумна і небяспечна, калі ўжо прайшлі шмат разоў пабоі і ўсё ідзе па коле, калі ўжо ёсць нейкія калецтвы ці ў тваіх дзяцей або ў цябе ўжо проста падарваная псіхіка ўсёй сітуацыяй.
З іншага боку, гвалт, як я ўжо гаварыла, працуе вельмі проста. Ён эфектыўны: навошта дамаўляцца, задумвацца, браць адказнасць на сябе, калі можна ўсё перакласці на іншага чалавека і вось так незаўважна прамацваць межы — недзе прыкрыкнуць, прыгнесці, прымусіць засумнявацца ва ўласных адчуваннях і пачуццях. Паколькі ў нас ва ўсіх у той ці іншай ступені ёсць досвед перажывання гвалту, вельмі многія людзі проста на аўтамаце гэта прымаюць як дадзенасць: такое проста здараецца ў стасунках, усё. І мала хто задумваецца над тым, што гвалт нікуды не знікае, калі ён з’явіўся ў стасунках. Ён пачашчаецца, становіцца ўсё больш жорсткім, ідзе па коле. З часам гэтая фаза нарастання напружання, прыдзірак, папрокаў становіцца ўсё больш інтэнсіўнай, усё больш кароткай. Здараюцца скандалы, нейкі інцыдэнт гвалту — спачатку гэта можа быць проста штуршок ці поўха, — потым агрэсар можа выбачацца, клясціся-бажыцца, што ніколі больш у жыцці гэта не паўторыцца, ён усё ўсвядоміў, усё зразумеў. Але гвалт — гэта патэрн, ад яго немагчыма пазбавіцца, проста падумаўшы пра гэта. Тут трэба працаваць над сабою, працаваць са спецыялістамі.
Такія першыя праявы гвалту — калі мы можам крычаць і крыўдзіць, і ніхто не думае пра гвалт, а насамрэч, гэта ўжо сур’ёзны пачатак.
Гвалт у дачыненні да жывёл — тое, пра што гавораць на Захадзе, але мы яшчэ да гэтага не дараслі. У нас вельмі шмат кейсаў у сховішчы было пра смерці жывёл, пра гвалт у дачыненні да іх. Калі ў чалавека няма гэтага «стоп», калі ёсць устаноўка на дазвол прымянення гвалту да слабейшага, то гэта, у прынцыпе, тое самае, што праявіць гвалт у дачыненні да жывёлы чалавечага віду. То-бок, ёсць гэтае «я магу» — і ў нейкі момант ён гэта зробіць.
— Якую ролю ў замоўчванні і распаўсюдзе гвалту адыгрываюць такія ўстаноўкі, як «сама вінавата» і «мужчына заўсёды мае рацыю»?
— Прамую ролю. Гэта адна з прычын, чаму гвалт адбываецца і эскалюе. Усе гэтыя ўстаноўкі, стэрэатыпы, міфы пра тое, што «жанчына — ахоўніца ачага», яна нясе адказнасць за атмасферу ў сям’і, за падтрыманне не толькі ўтульнасці, але і дабрабыту, камфорту ў саміх стасунках, наўпрост уплываюць на тое, што жанчына ў першую чаргу будзе вінаваціць сябе: яна не так зрабіла, не тое сказала, не так паглядзела, не ўлічыла чагосьці, не пастаралася трошкі мацней, хоць і вельмі стамілася і г. д. Такія гендарныя ўстаноўкі жаночай сацыялізацыі несправядлівыя, і шкада, што фемінізму ўжо столькі дзесяцігоддзяў, але каб вытравіць гэтыя міфы і ўстаноўкі, відаць, трэба нашмат больш часу. Гэта, безумоўна, тармозіць пацярпелых, і, што самае небяспечнае, гэта каштоўнасны фундамент для астатніх людзей, якія прымаюць рашэнне па кейсе. Напрыклад, міліцыя, ці педагогі ў школе, дзе вучацца дзеці, ці суддзя, які разводзіць такую пару, ці дактары.
— Ты паўгода правяла ў СІЗА. Гэта само па сабе траўматычны досвед для любога чалавека. Наколькі табе як чалавеку, якая перажыла хатні гвалт і якая працавала з гэтым доўгі час, было цяжка там знаходзіцца?
— Я ні на секунду не забывала, хто я і дзе працавала, пакуль была там. Я сустракала шмат жанчын, розных жанчын, — і ў ІЧУ, і ў СІЗА. І тэма хатняга гвалту і ўвогуле гвалту ў дачыненні да жанчын гучыць там ледзь не кожны дзень. Са мной сядзела жанчына, якая нанесла цяжкія цялесныя пашкоджанні свайму грамадзянскаму мужу, не вытрымаўшы гвалту, і яна шмат расказвала пра тое, колькі такіх жанчын сядзіць у гомельскай калоніі. Мы заўсёды гэта ведалі і нават рабілі спробы трапіць туды з нейкімі лекцыямі, кансультацыямі. Але гэта дастаткова закрытая сістэма, і ў нас проста не хапіла сіл дапрацаваць гэты момант.
Яшчэ да таго, як мяне перавезлі ў СІЗА, я была ў ІЧУ, і там я сустрэла сваю кліентку са сховішча. Не мне расказваць, што з ёю адбылося. Усё што я магу сказаць — яна зноў падверглася вельмі жорсткаму гвалту і выбрала небяспечны спосаб з гэтым справіцца. Была затрыманая. Гэта вельмі горка. Я ўзгадваю: камера, яна заходзіць, я плачу, яна плача, і я разумею, што апошні раз мы бачыліся тыдні два таму ў сховішчы, а цяпер мы абедзве тут — і абедзве злачынцы.
Абсурднасць гэтай сітуацыі: я, чалавек, якая працавала ў сховішчы для жанчын, пацярпелых ад хатняга гвалту, і яна, кліентка такога сховішча, мы ў турме — кожная за сваё злачынства. Але мы з ёю — людзі, якія проста спрабавалі выратавацца ад гвалту ці рабілі штосьці, каб гвалту было меней, усё жыццё стараліся выбіраць правільныя рашэнні — і мы тут. Як з намі гэта ўсё магло адбыцца?
У заключэнні вельмі шмат страхаў. Ты не ведаеш, што цябе чакае, адвакат рыхтуе да найгоршага, унутрана ты пастаянна ў прамым сэнсе развітваешся са сваім жыццём: тое, якая ты ёсць і якой была, перастае існаваць, і ты развітваешся з сабою.
Шмат аб’ектыўных страхаў. Напрыклад я падчас заключэння атрымала ліст з пагрозамі на адрас маёй дачкі, і вось гэтая немагчымасць кантраляваць сваё жыццё і абараніць сваё дзіця падрываюць цябе. Але хтосьці заўсёды ёсць побач, 24/7, ты ніколі не бываеш там адна, і ты заўсёды можаш знайсці адносна бяспечнага чалавека, каб атрымаць падтрымку.

— Пасля паўгода ў СІЗА ў якім ты стане зараз? Што з табою адбываецца?
— У пустым стане. Я не ўпэўненая, што ў мяне атрымалася захавацца. Няма планаў, няма пачуццяў, няма жаданняў. Напэўна, упершыню са мной такая гісторыя. Я атрымала новую прафесію, выйду на новую працу, буду сыходзіць раніцай, вяртацца ўвечары, клапаціцца пра дачку, класціся спаць — і гэта новы для мяне досвед.
Я абавязаная ўладкавацца на працу — па ўмовах абмежавання свабоды без накіравання, абавязаная знаходзіцца ўвесь астатні час дома, і я так і планую паступаць. Ці вернецца ў мяне жыццё? Напэўна, час пакажа, але ў мяне такое адчуванне, што, нават калі не вернецца, мне будзе ок з гэтым. Я ўсё адно не адматаю ўсё назад, не адмяню нічога, і я адчуваю, што не магу ад сябе нічога патрабаваць і чагосьці чакаць. Мая задача — гэта несці адказнасць (я зараз кажу і пра законы гэтага часу ў гэтай краіне, і пра дачку). Шчыра кажучы, я так і не зразумела, што мяне ва ўсім гэтым раніла больш: тое, што было ў СІЗА, ці тое, што было па іншы бок плота.
У мяне шмат складаных і супярэчлівых думак пра салідарнасць беларусак і беларусаў. Я не падзяляю ўсеагульнага захаплення. Мне вельмі не хапіла асабістай салідарнасці са мной там і пасля выхаду з СІЗА. Гэта вельмі балюча — калі самы блізкі чалавек, у якім ты ўпэўненая як у сабе і ведаеш, што ён не пакіне цябе адну ў бядзе, як бы адносіны ні складваліся, на самой справе проста знікне адразу ж пасля твайго затрымання, паверыць у тое, што яго гэта не датычыцца цяпер, і прыме рашэнне «рухацца далей».
І ты адчуваеш сябе вінаватай, адчуваеш сябе цяжарам для блізкіх там, а калі выходзіш, сутыкаешся з тым, што стала нязручнай і тут. Гэта вельмі раніць — калі іншы чалавек піша пра цябе камусьці: «Мне шкада, што ты з ёю размаўляеш, гэта яна не дагаварыла, а не ты». У гэты момант унутры бурыцца нешта вельмі базавае. Давер да свету, ці што?
Ці, напрыклад, калі адно з агенцтваў ААН не знаходзіць у сабе смеласці напісаць для суду характарыстыку на мяне пасля 10 гадоў плённага супрацоўніцтва, ведаючы, што мне пагражаюць гады калоніі. «Ну, вы ж усё разумееце...»
Ці прыйшоў хоць адзін чыноўнік на суд па ліквідацыі «Радзіславы» і ці сказаў: «Высокі суд, гэта нейкая памылка, я працую з імі амаль 20 гадоў, які экстрэмізм, яны днямі і начамі толькі і займаліся, што аказаннем дапамогі жанчынам!»? Не, на судзе не было аніводнага чалавека ў абарону прытулку — ні ад МУС, ні ад ААН, ні ад Мінгарвыканкама. Гэта вось усё прыклады такой салідарнасці людзей, якія будуць весці сур'ёзныя размовы на кухні і посціць пра важнасць падтрымкі ў сацсетках, роўна да таго моманту, пакуль салідарнасць не наступіць на іх асабістыя інтарэсы — адносіны, працу, прасоўванне па службе, ілюзію спакою і бяспекі. Я бачу вельмі шмат такіх людзей цяпер.
Я вельмі ўдзячная іншым людзям, якія заставаліся побач са мной у гэты цёмны для мяне час — не давалі нікому забыць рознымі спосабамі пра мяне і «Радзіславу», пісалі мне лісты, характарыстыкі для суда, падтрымлівалі маю сям'ю, хадзілі на пахаванне майго бацькі замест мяне. Гэта былі не толькі мае сяброўкі і знаёмыя, але і кліенткі сховішча, незнаёмыя мне людзі ці нават людзі, якім я прынесла калісьці боль. Яны знаходзілі ў сабе сілы, знаходзілі час, не шкадуючы, інвеставалі ў мяне, змагаліся з уласным страхам, хоць і чулі толькі цішыню ў адказ. Я спадзяюся, што гэтых іншых людзей, больш, чым першых. Але час пакажа.

Мне здаецца, што тое, з чым я выйшла, — гэта страта сябе. Не ведаю, дзе я сябе пакінула і з якой прычыны. Проста нейкая апатыя, і я сабе дазволіла гэта адчуваць. Нашмат горш было б, калі б у мяне не было апатыі, а была б мая нястрымная энергія. А як з усім гэтым жыць далей, незразумела. І тады я выбіраю тое, што ўва мне ёсць. Калі яно са мною зараз адбываецца — значыць, так гэтаму і быць.