Вандроўкі з «Новым Часам»: Заслаўе

Запрашаем у Заслаўе! Мы раскажам вам пра гісторыю гэтага горада ад самага яго пачатку, пра ўнікальныя помнікі архітэктуры і цікавыя факты.

У X стагоддзі на правым беразе Свіслачы існавала неўмацаванае паселішча. Каля 985 года за кіламетр ад яго ўзнікла гарадзішча. На мяжы XI—XII стагоддзяў на тэрыторыі правабярэжнага паселішча ўзвялі дзяцінец.

Летапіснае паданне прыпісвае заснаванне Заслаўя ў 985-986 гадах князю кіеўскаму Уладзіміру Святаславічу, які перадаў горад сваёй жонцы Рагнедзе Рагвалодаўне і сыну Ізяславу. Пад 1127 годам упершыню згадваецца Ізяслаўскае княства — у сувязі з нападам князя кіеўскага Мсціслава Уладзіміравіча на Полаччыну.

Бастыённы замак у Заслаўі ўзвялі князі Глябовічы ў другой палове XVI — пачатку XVII стагоддзя на месцы гарадзішча XI стагоддзя. Замак — помнік архітэктуры Рэнесансу, збудаваны ў традыцыях старажытнаітальянскай фартыфікацыйнай школы. Ён знаходзіўся за 200 метраў на поўнач ад места ў акаймленні з трох бакоў шырокім вадзяным ровам, а з поўначы надзейна прыкрываўся ракой Княгінькай.

Дамінантай замка была ўваходная вежа кальвінскага збору, які стаіць амаль пасярод прастакутніка замка. Вежа, як і сам збор, мела абарончыя функцыі: на шасці яе паверхах існавалі баявыя байніцы.

У 1577 годзе ўладальнік Заслаўя князь Ян Глябовіч распачаў будаванне збору на тэрыторыі замка. Яшчэ ў 1572 годзе ён запрасіў сюды Сымона Буднага, які надрукаваў тут Біблію ў 1574 годзе. Пры кальвінскім зборы існавала школа, дзе маглі навучацца дзеці розных станаў.

У 1628 годзе кашталян віленскі Мікалай Глябовіч перадаў збор каталікам, якія пераасвяцілі яго пад касцёл Святога Міхала Арханёла.

Кальвінскі збор ёсць адным з найбольш выразных помнікаў архітэктуры Рэнесансу Вялікага Княства Літоўскага з рысамі абарончага дойлідства. Асаблівасцю помніка ёсць таксама адсутнасць алтарнай апсіды. Гэта прастакутная ў плане базіліка, каталікон якой мае даволі прысадзісты выгляд. Тоўстыя сцены збору заканчваюцца высокім аркатурным пасам, у якім раней існавалі байніцы. Перад каталіконам узвышаецца 30-метровая вежа з шасцю ярусамі. Пачаткова збор не меў вежы, яе дабудавалі крыху пазней. 

У 1627 годзе ў Заслаўі збудавалі першы драўляны касцёл, а ў 1774 годзе з фундацыі тагачаснага ўладальніка паселішча падканцлера Антонія Пшаздзецкага пачалося будаванне мураванага касцёла, які асвяцілі 8 верасня 1779 года. Паводле адной з версій, аўтарам праекта быў Карла Спампані, які працаваў у Заслаўі і, у прыватнасці, узвёў палац Пшаздзецкіх.

Касцёл — помнік архітэктуры віленскага барока, аднанефная базіліка з паўкруглай апсідай і дзвюма сакрыстыямі. Галоўны і бакавыя фасады падзяляюцца гарызантальным поясам на два паверхі. У выніку перабудовы пад царкву хвалепадобны барочны шчыт замянілі на невысокую вежу-званіцу, а над асноўным аб’ёмам узвялі вялікі сферычны купал.

Сцены касцёла дасягаюць таўшчыні 2 метраў, таму ўнутраны аб’ём вельмі невялікі. Пад касцёлам месцяцца скляпенні, у якіх у 1860-1870 гадах стварылі царкву.

У 1833 годзе расійскія ўлады ліквідавалі кляштар дамініканаў. Пасля Полацкага сабору 1839 года было ліквідавана ўніяцтва, а храм збору быў перададзены рускай царкве. За ўдзел у нацыянальна-вызваленчым паўстанні (1863-1864 гадоў) расійскія ўлады канфіскавалі Заслаўе ў яго гаспадароў Прушынскіх, праз што касцёл быў спачатку закрыты, а ў 1868 годзе пераасвечаны пад царкву Раства Багародзіцы Урадавага сінода. У 1874-1878 гадах інтэр’ер і фасад знявечылі маскоўскай перабудовай паводле праекта губернскага архітэктара Іванова, на што расійскія ўлады выдзелілі 7 тысяч рублёў.

25 сакавіка 1918 года, згодна з Трэцяй Устаўной граматай, Заслаўе абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары мястэчка і воласці нават атрымалі пасведчанні Народнага Сакратарыята БНР. 1 студзеня 1919 года, у адпаведнасці з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі, Заслаўе ўвайшло ў склад Беларускай ССР. У 1919-1920 гадах мястэчка было пад часовай польскай адміністрацыяй, але, згодна з Рыжскай мірнай дамовай, у 1921 годзе Заслаўе засталося ў БССР.

У Другую сусветную вайну абодва храмы атрымалі моцныя пашкоджанні. Яны былі вернутыя вернікам толькі пасля развалу СССР.