Удзел ці байкот: што больш эфектыўна?

Спрэчкі наконт таго, ці варта  прыходзіць на ўчасткі для галасавання альбо свядома ігнараваць гэтую працэдуру, разгарнуліся задоўга да гэтай электаральнай кампаніі. Цяпер падобна на тое, што збольшага знойдзены нейкі кансэнсус, хоць і далёка не поўны.

Пры вырашэнні пытання пра тое, прыходзіць на ўчасткі альбо байкатаваць, трэба зыходзіць найперш з яснай ды зразумелай рэчы: выбараў у Беларусі няма. Ёсць адно палітычная кампанія пад умоўнай назвай «выбары». Прычым калі раней можна было казаць, што «ёсць толькі імітацыя выбараў», дык сёлета кіроўны рэжым не надта іх і імітуе. Робяцца рэчы, якія нават для лукашэнкаўскай Беларусі з’яўляюцца беспрэцэдэнтнымі.

Не зарэгістравалі па надуманых зачэпках трох асноўных прэтэндэнтаў: Віктара Бабарыку, Валерыя Цапкалу і Сяргея Ціханоўскага (апошняга дзеля гэтай мэты пасадзілі на «суткі», каб пазбавіць магчымасці падаць дакументы ў Цэнтрвыбаркам). Пасля Ціханоўскага затрымалі ўжо на пікеце, у якасці даверанай асобы сваёй жонкі Святланы, і яму, як і Бабарыку, «шыюць» крымінальную справу, а Цапкала мусіў з’ехаць з Беларусі ў выніку пагрозы трапіць за краты. Агулам у гэтую кампанію, паводле праваабаронцаў, ужо былі затрыманыя больш за тысячу чалавек, у тым ліку блогеры і журналісты.

Каб ужо ўсе дакладна ўцямілі, што выбараў у Беларусі няма, — Цэнтрвыбаркам абмежаваў колькасць назіральнікаў на ўчастках 5 чалавекамі (дый гэта з намерам, каб гэтыя пяцёра былі пераважна ад праўладных арганізацый). Запрашэнне ў АБСЕ накіравалі са спазненнем (няма сумневаў, што наўмысна). Інфармацыйнага цэнтру сёлета ўпершыню на «выбарах» не будзе.

Зрэшты, усё пералічанае ў двух папярэдніх абзацах — упершыню. Такім чынам, цяперашняя ўлада фактычна і не хавае: ніякіх выбараў не чакайце — мы ладзім відавочны непрыхаваны фарс.

Дый ці можа нехта ўявіць, што выходзіць старшыня (хоць і незаконная) Цэнтрвыбаркама Лідзія Ярмошына і абвяшчае: па выніках галасавання перамагла Святлана Ціханоўская (ці хаця б тое, што ў першым туры не перамог ніхто, таму павінен адбыцца другі)? Або скажа: выбары не адбыліся, паколькі не было яўкі, трэба прызначаць паўторныя? Гэта са сферы фантастыкі, прычым ненавуковай, фэнтэзі нейкае (маецца на ўвазе, на роўным месцы, а ў выніку нейкага форс-мажору ўсё магчыма). Не дзеля таго ў 1996 годзе напярэдадні «рэферэндуму» Аляксандр Лукашэнка, з наўпроставым і найгрубейшым парушэннем Канстытуцыі, прызначаў яе старшынёй ЦВК, каб яна праводзіла сапраўдныя рэферэндумы і выбары.

Выбараў у лукашэнкаўскай Беларусі няма. Адпаведна, і прыход на ўчасткі, і байкот — гэта толькі тактычны ход, які сам па сабе, у адрыве ад агульнай стратэгіі, не мае ніякага значэння.

То ў чым усё ж перавагі прыходу на ўчасткі і хібы байкоту?

Папярэдні досвед паказвае, што байкот не ўдавалася арганізаваць нават у «палаткавую» кампанію — пры тым, што яна ў людзей вялікай цікавасці ніколі не выклікала. Але ж яўку заўсёды тым ці іншым чынам нацягвалі. Што казаць пра кампанію прэзідэнцкую, якая цікавасць якраз амаль заўсёды выклікала, і менавіта падчас яе ў бягучым стагоддзі былі пікі палітычнай актыўнасці ў грамадстве. І абедзве Плошчы здарыліся менавіта пасля гэтых кампаніяў.

Выключэнне — прэзідэнцкая кампанія 2015 года, дзе практычна не было апазіцыйных кандыдатаў. То-бок, па сутнасці той жа байкот. Такая кампанія — проста падарунак рэжыму: усё прайшло ціха ды гладка, не было не тое што масавых забурэнняў, але і наагул нейкага колькі-небудзь істотнага напружання ў грамадстве. Пры гэтым і без нацягвання яўка рэальна перавышала 50%.

Нават выключна псіхалагічна, калі чалавека ўгавораць байкатаваць «выбары» — хіба гэта мабілізуе яго на нейкі актыўны пратэст? Наўрад ці — прынамсі, мала каго. Больш тыповым было б — ну ладна, не пайду, паляжу на канапе ці ад’еду куды-небудзь.

Што сёлета ўзрушыла грамадства? Прычым да такой ступені, што Лукашэнка страшэнна напалохаўся і адмовіўся нават ад хаця б мізэрнага выгляду трымання дэмакратычных нормаў ды роўных умоваў? Не байкот. Шматгадзінныя чэргі выстройваліся па тое, каб паставіць подпіс за альтэрнатыўных прэтэндэнтаў. На пікеты збіраецца багата людзей не толькі ў сталіцы, але па райцэнтрах.

Менавіта гэта дае падставы разлічваць на электаральную перамогу, гэта значыць, на атрыманне рэальнай большасці незалежна ад таго, якія лічбы намалююць у выбаркамах. І мабілізаваць людзей на тое, што свае галасы, свой выбар трэба абараняць, — магчыма, больш эфектыўна, чым байкот.

У свой час аналітык і публіцыст Юрый Дракахруст, калі пісаў пра «аксамітныя рэвалюцыі», якія прайшлі тады ў Югаславіі, Грузіі і Украіне (першы Майдан, «памаранчавая рэвалюцыя») — усе яны грунтаваліся на аспрэчванні афіцыйна абвешчаных сфальсіфікаваных выніках выбараў — зазначаў, што, у адрозненне ад беларускай сітуацыі (тады разглядаліся толькі «выбары» 2001 года), ва ўсіх выпадках гаворка ішла пра «скрадзеную перамогу». І падкрэсліваў: «Не пра скрадзеныя выбары, а пра скрадзеную перамогу».

Далейшыя падзеі ў Беларусі гэта пацвердзілі: у 2006 і 2010 былі свае Плошчы; рэальных выбараў пасля прызначэння Ярмошынай не было ніводнага разу, выніковыя лічбы выдаваліся, якія трэба дзейнай уладзе. Дакладна немагчыма сказаць, ці насамрэч Лукашэнка выйграваў у першым туры (паводле сацапытання НІСЭПД, яго вынік быў 51% — гэта ўваходзіць у памылку выбаркі). Аднак пра тое, што нейкі кандыдат атрымаў галасоў больш за Лукашэнку, казаць не выпадала. Цяпер прэтэндэнты ў кандыдаты агульнымі намаганнямі разварушылі краіну, а яшчэ больш дапамог у гэтым сам Лукашэнка: паводзінамі да каронавіруса і эканамічнай бесперспектыўнасцю. Лукашэнкава дыктатура сапраўды надакучыла, і гэта бачна няўзброеным вокам.

Падчас дыскусіі «Стратэгія прэзідэнцкай кампаніі: байкот ці ўдзел?», наладжанай цэнтрам «Еўрапейскі дыялог», нават філосаф і метадолаг Уладзімір Мацкевіч, апалагет і натхняльнік байкоту, на ім не настойваў (як і ніхто іншы з удзельнікаў). Аднак ён прапанаваў іншае: «У нас ва ўсіх адзіная мэта — адхіленне ад улады Лукашэнкі. І «выбары» — няхай сабе і ў двукоссі — гэта момант, калі рэжым робіцца слабым. Я б не супрацьпастаўляў прыход на ўчасткі, байкот, або рваць бюлетэні (кідаць у скрыню палову бюлетэня, а другую палову пакідаць сабе — гэта прапанова вядомага адваката, а цяпер юрыста БХК Гары Паганяйлы. — В.К.). Няхай кожны робіць, як лічыць патрэбным».

З майго гледзішча, гэта непрымальна. Ну, то-бок, калі нехта захоча гэтак зрабіць, дык, вядома, ніхто яму не забароніць, але гэта лепш звесці да мінімуму.

Увогуле, пазіцыя павінна быць як мага больш кансалідаванай. Варыянт «хто ў плот, хто ў гарод» — ніяк не найлепшы. Непрыход на ўчастак, псаванне бюлетэняў ці штосьці падобнае — ужо не ўнёсак у скарбонку электаральнай перамогі. Заклікаць людзей варта, каб прыходзілі ды галасавалі за Святлану Ціханоўскую. І настройваць на тое, што свой выбар давядзецца бараніць.

Як зрабіць, каб электаральная перамога сталася бачнай?

На той жа дыскусіі «Еўрапейскага дыялогу» прадстаўнік штабу Бабарыкі, юрыст Максім Знак сказаў: «Трэба галасаваць за Святлану Ціханоўскую і карыстацца ўсімі альтэрнатыўнымі метадамі падліку галасоў».

Інтэрнэт-праект «Голас» (belarus2020.org), куды прапануюць дасылаць фотаздымкі сваіх выбарчых бюлетэняў, ужо запушчаны. Але, як таксама было сказана, — «зразумела, што не кожная бабулька на вёсцы ведае, як гэтым карыстацца». Я б дадаў, што далёка не толькі бабулькі і далёка не толькі на вёсцы, але і ў райцэнтры, і ў абласным, і ў сталіцы. Рабіць такія рэчы, канешне, трэба, аднак трэба і разумець, што каэфіцыент карыснага дзеяння будзе абмежаваным.

Экзіт-полы ў Беларусі забароненыя, а сацыялогія наогул задаўленая. У інтэрнэце ўдосталь насмяяліся з «Клуба рэдактараў» на БТ, дзе раілі тым, хто не верыць у высокі рэйтынг Лукашэнкі, «замовіць сацапытанне ў акрэдытаваным цэнтры». Гэта ў якімсьці такім, дзе высмоктваюць невядома з якога пальца падтрымку Лукашэнкі ў 76% (бо іншага кшталту ў Беларусі не акрэдытоўваюць).

Дык вось, вельмі важна — і нават, на маю думку, неабходна — было б замовіць сацапытанні якой-небудзь аўтарытэтнай сацыялагічнай службе. Не зважаючы на яе акрэдытацыю, бо рэпрэзентацыйна апытваць можна і па тэлефоне, прычым для гэтага не абавязкова знаходзіцца ў межах Беларусі.

Пажадана было б зрабіць два апытанні: да «выбараў» і пасля іх. У першым я раю два пытанні: «Каго б Вы жадалі бачыць прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь?» — і, акрамя кандыдатаў, унесці ў спіс тых, каго па розных прычынах адмовіліся зарэгістраваць: Віктар Бабарыка, Мікола Статкевіч, Валерый Цапкала, Сяргей Ціханоўскі. Другое — «За каго Вы збіраецеся прагаласаваць 9 жніўня?» — тут ужо толькі спіс кандыдатаў (не настойваю на канкрэтна такіх фармулёўках, мо спецыялісты зробяць іх больш сацыялагічна карэктнымі, але сэнс такі).

Другое апытанне, ясна, — з высвятленнем, за каго прагаласавалі.

Калі апытанні пакажуць электаральную перамогу Святланы Ціханоўскай на «выбарах» (або ў дадатак каго іншага з незарэгістраваных) — гэта станецца моцным аргументам. Не для рэжыму, зразумела, — прыкладна ўяўляю, як гэта будзе падаваць прапаганда, але ж да яе цяпер мала хто прыслухоўваецца, — для людзей. Тым больш, што людзі ж не ў вакууме знаходзяцца, ведаюць, каго падтрымалі самі, іх сваякі, сябры ды суседзі.

І нават калі не пакажуць адназначную перамогу ў першым туры — такой, нагадаем, не было і ў Лукашэнкі на вышыні яго папулярнасці: на першых і апошніх прэзідэнцкіх выбарах, якія рэальна былі выбарамі, ён набраў 45% — аднак ён істотна апярэдзіў тагачаснага кандыдата ад улады Вячаслава Кебіча, які набраў 17%. То як будзе па сапраўдных выніках першага туру хаця б не поўная перамога, а істотная перавага — людзі пабачаць: нас шмат, і нас значна больш за прыхільнікаў Лукашэнкі. Гэта станецца добрым падмуркам для далейшых дзеянняў.

Якраз свабодныя і сумленныя выбары — галоўная мэта Святланы Ціханоўскай і аб’яднанага штабу ў прэзідэнцкай кампаніі. «Успрымайце мяне як сцяг таго, што ў нас будуць новыя выбары», — абвясціла яна, у прыватнасці, на шматлюдным мітынгу ў Віцебску. Выбары плануюцца ў бліжэйшай перспектыве (максімум праз паўгода) пасля сыходу ад улады Лукашэнкі.