Галі Отак: югаслаўскі ГУЛАГ для сталіністаў

 Ці ведалі вы, што ў часы Ціта ў Югаславіі існавала турма, куды саджалі прыхільнікаў Сталіна?

Раскол паміж Ціта і Сталіным у 1948 годзе, у выніку якога Югаславія была выключана з Камінінфарма (аналага Камінтэрна), які знаходзіўся пад кантролем СССР, прывёў да перыяду палітычнай напружанасці паміж краінамі. Але гэты канфлікт меў не толькі дыпламатычны аспект. У самой Югаславіі пачалося сапраўднае паляванне на прыхільнікаў Сталіна, перш за ўсё ўнутры мясцовай Кампартыі. Падазраваных у сімпатыях да СССР югаслаўская прапаганда называла ibeovci.

Перад імі адкрывалася вельмі непрыемная перспектыва. Ім даводзілася мець справу з UDB (Uprava državne bezbednosti) — палітычнай паліцыяй Югаславіі. Менавіта яе супрацоўнікі праводзілі следчыя дзеянні па справах дысідэнтаў. Прызнанні ў любові да Сталіна выбівалі праз гвалт і здзекі — шмат хто не дажываў да суда.

Зрэшты, «судам» гэта назваць цяжка. Прысуды звычайна былі загадзя вызначаныя, а працэс — банальны фармалізм. Часам «доказная база» выглядала абсурдна: напрыклад, жыхароў Чарнагорыі прызнавалі сталіністамі з-за старажытных сімпатый чарнагорцаў да царскай Расіі. У «сталіністы» часта траплялі і заўзятыя антыкамуністы — сербскія ці харвацкія нацыяналісты.

У выніку абвінавачаных па палітычных артыкулах накіроўвалі ў турму на востраве Галі Отак. Дарэчы, аўтаматычна знявольвалі і блізкіх: жонак, маці, сясцёр — калі яны не асуджалі «сталініста». Для жанчын існаваў асобны лагер на іншай выспе.

Галі Отак — бязлюдны востраў плошчай каля 4,5 км² у Адрыятычным моры каля сучаснай Харватыі. Яшчэ да вайны яго называлі «харвацкім Алькатрасам». Падчас Першай сусветнай вайны там існаваў лагер для ваеннапалонных з Расійскай Імперыі. Ёсць звесткі, што Ціта, служачы ў аўстра-венгерскай арміі, мог мець дачыненне да лагернай службы ў адным з рэгіёнаў, хоць дэталі не да канца вядомыя.

Паводле ацэнак гісторыкаў, праз лагер на Галі Отаку прайшло каля 13 000–16 000 палітвязняў. Іх прымушалі да цяжкай працы ў каменяломнях, сталярных і ганчарных майстэрнях, нягледзячы на надвор’е: летам тэмпература дасягала 40 °C, а зімой людзі пакутавалі ад пранізлівых вятроў і маразоў.

З часам на востраве з’явіліся невялікія прамысловыя прадпрыемствы — вытворчасць мэблі, пліткі, дробны суднарамонт. Увесь прыбытак ішоў у распараджэнне адміністрацыі лагера, гэта значыць UDB. Дзейнасць, звязаная са здабычай каменя, дала падставу перайменаваць лагер у Radilište Mermer — «Мармуровы працоўны лагер».

Унутраны распарадак на Галі Отаку быў унікальным: афіцыйна турма кіравалася самімі зняволенымі. Але на практыцы гэтае «самакіраванне» было жорсткай іерархіяй, якая прымушала вязняў збіваць, зневажаць, даносіць і цурацца адзін аднаго. Тыя, хто супрацоўнічаў з адміністрацыяй, атрымлівалі больш лёгкія ўмовы.

Чаго варта самакіраванне на Галі Отаке лепш за ўсё ілюструюць лічбы. Паводле афіцыйных даных, на востраве памерла каля 400–600 чалавек, але іншыя даследчыкі згадваюць лічбы да 4000.

Пасля нармалізацыі адносін Югаславіі з СССР Галі Отак страціў статус палітычнага лагера і перайшоў пад юрысдыкцыю Народнай Рэспублікі Харватыя. Турма была канчаткова закрыта 30 снежня 1988 года.

Але нават у 1980-я тэма Галі Отаку заставалася табуяванай. Сітуацыю зрушыў пісьменнік Антоній Ісакоўіч, які ў 1979 годзе напісаў раман пра турму «Трэнь» («Момант»). Праўда, надрукаваць яго атрымалася толькі пасля смерці Ціта ў 1980-м, і кніга адразу стала бестселерам. Пасля распаду Югаславіі былыя вязні стварылі Асацыяцыю былых палітычных зняволеных Галі Отак.

Сёння турэмны комплекс стаіць у руінах і стаў турыстычнай славутасцю. Урэшце, дзе яшчэ можна ўбачыць ГУЛАГ, дзе сядзелі сталіністы?