Андрэй Чапюк распавёў як яго затрымалі на выхадзе з калоніі і дапытвалі пра Міколу Дзядка
29-гадовы Андрэй Чапюк правёў за кратамі больш за 4,5 года па палітычнай справе. Яго судзілі разам з Марфай Рабковай. У вялікай гутарцы з «Нашай Нівай» Андрэй расказаў пра перажытае.
Андрэй Чапюк. Фота: архіў суразмоўцы
«Затрыманне пасля вызвалення? Пыталіся пра Міколу Дзядка»
«Наша Ніва»: Некалькі дзён таму вы пакінулі Беларусь. Як адчуваеце сябе ў Еўропе?
Андрэй Чапюк: Прыходжу ў сябе, бо ўсё вакол інакш, я заўважыў гэта яшчэ ў Беларусі. Яшчэ не зусім прызвычаіўся да абстаноўкі і да навакольнага асяроддзя, да зменаў, якія адбыліся. А тут, у Еўрасаюзе, зменаў яшчэ больш, і яны больш сканцэнтраваныя.
Таму паступова прызвычайваюся, займаюся неабходнымі справамі. Жадаю сацыялізавацца і абследаваць здароўе, бо ёсць падазрэнні, што з гэтым не ўсё ў парадку. У даўгатэрміновай перспектыве збіраюся вучыцца — хутчэй за ўсё, гэта будзе тэхнічная спецыяльнасць.
«НН»: У дзень вашага вызвалення з калоніі вас зноў затрымалі і адвязлі на допыт. Што тады здарылася?
АЧ: Я не чакаў, што мяне будуць сустракаць супрацоўнікі нейкай праваахоўнай структуры. Думалася, што мяне проста вызваляць, і я пайду дадому. Я ж яшчэ ў зняволенні думаў: ну што ўжо можа здарыцца? Хаця разумеў, што можа з’явіцца нейкая новая справа — такая практыка ўжо была. Але ўсё было ціха, нармальна, таму я спадзяваўся, што ўсё пройдзе па звыклым сцэнары.
Аднак яшчэ ўнутры калоніі да мяне падышлі два супрацоўнікі з кайданкамі. Гэта былі менавіта супрацоўнікі калоніі, яны перадалі мяне нейкім іншым людзям, і тыя ўжо нічога не тлумачылі, нават не прадставіліся. Проста сказалі: «Паехалі з намі».
Толькі хвілін праз дзесяць, калі мы ад’ехалі ад лагера, яны паведамілі, што едзем у Следчы камітэт для правядзення следчых дзеянняў. Яны не казалі, што з ГУБАЗіКа, не афішавалі, хто яны такія. Але, у прынцыпе, адразу было зразумела, хто і навошта.
Ужо пасля я зразумеў, што яны паведамілі маім родным, што мяне забіраюць на следчыя дзеянні. І гэта мяне найбольш хвалявала — каб родныя ведалі, што адбываецца.
Першыя дзесяць хвілін, калі мяне вывезлі, я думаў: усё, пачнецца нешта сур'ёзнае, будуць раскручваць па новым артыкуле. Я думаў, што еду ці ў СІЗА, ці ў ІЧУ. Але ў выніку гэта былі следчыя дзеянні, я выступаў у якасці сведкі.
Насамрэч, як я зразумеў з пытанняў і з самой справы, усё гэта было проста «для птушачкі». Гэта выглядала абсурдна: [можна было] выклікаць мяне сведкам па крымінальнай справе, калі я яшчэ знаходзіўся ў месцах пазбаўлення волі.
Пытанні былі агульнага характару, пра Міколу Дзядка. Ніякай разынкі ў гэтай справе не было, следчы сам сказаў, што гэта проста фармальнасць. Ім не патрэбна было ад мяне нічога канкрэтнага, проста паказаць, што «праца ідзе».
Мяне адвезлі ў ГУБАЗіК, пагутарылі са мной там і сказалі, што цяпер трэба будзе паехаць у Следчы камітэт: маўляў, ты ўжо адседзеў і нам не патрэбны, проста трэба будзе туды з’ездзіць, пагаджайся даваць паказанні. Як сведка я не меў права адмовіцца ад дачы паказанняў у тым выпадку, і ў мяне не было варыянтаў сказаць, што я з імі не паеду.
Уся наша размова ішла без канкрэтных абвінавачванняў, збольшага па маёй старой справе, і толькі пара пытанняў была пра Міколу. Казаў ім, што бачыў яго на ютубе, але не ведаю, ці адміністраваў ён нейкія каналы.
Хацеў бы яшчэ згадаць, што за два дні да вызвалення я моцна захварэў: была высокая тэмпература, дрэннае самаадчуванне. І ўсё гэта — на фоне хваробы. То-бок гэта быў дадатковы ціск і фізічна, і псіхалагічна.
«НН»: У дачыненні да Міколы Дзядка нядаўна былі заведзеныя новыя крымінальныя справы. Як можаце пракаментаваць той допыт у гэтым кантэксце?
АЧ: Я мяркую, што ўсё гэта будзе па ўжо вядомым сцэнары. Што рашэнне — колькі будзе дадзена па гэтай справе — ужо прынята загадзя. Гэта справа, якую проста трэба нечым набіць, любой інфармацыяй.
Яны проста выклікаюць на пусты допыт — без сэнсу, без мэты. Проста таму, каб нешта фігуравала ў матэрыялах справы. А суддзя, паводле звыклай практыкі, можа прызнаць любыя матэрыялы па асноўнай справе доказамі.
Мне здаецца, што ўсё ўжо вырашана. Уся гэтая працэдура — каб паказаць, што вядзецца працэсуальная дзейнасць, і потым асудзіць. Зразумела, што рашэнне будзе «як трэба». Усе матэрыялы будуць санкцыянаваныя, а ўсе хадайніцтвы — адхіленыя.
Глядзіце таксама
«Не ўпэўнены, што магчыма весці нават самае простае жыццё, калі ты ў спісе «тэрарыстаў»
«НН»: Вы правялі ў Беларусі месяц пасля вызвалення. Ці адразу зразумелі, што трэба рыхтавацца да ад’езду, або спадзяваліся пабудаваць жыццё на Радзіме?
АЧ: Я спрабаваў неяк аднавіцца пасля праведзенага ў няволі часу — агледзецца, зразумець, што змянілася і ці рэальна тут наладзіць нейкае жыццё. Спроба зноў, скажам так, сацыялізавацца ў грамадстве.
Але пасля некалькіх спробаў я сутыкнуўся з тым, што калі я знаходжуся ў спісах «экстрэмістаў» і «тэрарыстаў», мне шмат чаго нельга. Гэта моцна паўплывала на мае далейшыя планы. Я спачатку думаў, што гэта проста нейкі нагляд — маўляў, пэўны час праходзіць, усё заканчваецца, і я змагу спакойна жыць: знаходзіцца дзе хачу, у тым ліку ноччу, займацца тым, што мяне цікавіць.
Але я зразумеў, што тут іншае. Гэта ўжо не проста нагляд, гэта сістэма ціску, якая можа змяняцца: адзін раз у форме абмежаванняў, другі — у форме пераследу. Я пачаў сутыкацца з тым, што мае правы сур’ёзна абмежаваныя, весці звычайнае, нават самае простае жыццё надзвычай цяжка. І я нават не ўпэўнены, што гэта ўвогуле магчыма, калі ты знаходзішся ў спісе «тэрарыстаў».
«НН»: Як сябе адчувае чалавек праз 4,5 года за кратамі?
АЧ: У першы час — не вельмі. Нават месяц-два зняволення — гэта стрэс для чалавека, ён уплывае на яго погляды, нервовую сістэму і ўспрыманне рэчаіснасці. І адначасова, пакуль ты ў няволі, на волі ўсё патроху змяняецца — людзі паступова змяняюцца, змяняецца і грамадства ў цэлым, адбываецца шмат падзей.
Мы цяпер жывём якраз у такі час, калі падзеі адбываюцца вельмі хутка, і яны глабальныя, вызначальныя. А за гэтыя чатыры з паловай гады адбылося надзвычай многа, і я, магчыма, нават і не ведаю дакладна, што менавіта адбылося, бо знаходзіўся ўвесь час у інфармацыйным вакууме.
І ўсё гэта асэнсаваць за кароткі час вельмі складана. Таму чалавек адчувае сябе, мякка кажучы, згубленым. Згубленым і не здольным цалкам зразумець, што адбываецца.
І я, па праўдзе кажучы, думаю, што гэта памылкова — лічыць, што ты нешта разумееш і можаш арыентавацца. Мне здаецца, што гэта не так.
Глядзіце таксама
«НН»: Што вас падтрымлівала за кратамі?
АЧ: У першую чаргу, вядома, мяне вельмі падтрымлівала дапамога звонку. Вялізная колькасць людзей пісала мне лісты, я надзвычай удзячны за гэта. Гэта дапамагала не страціць самавалоданне і веру ў людзей, гэта сапраўды была вялікая падтрымка.
А яшчэ вельмі важнымі былі адносіны з іншымі беларусамі, якія таксама знаходзіліся ў зняволенні. Іх узаемаразуменне, узаемападтрымка — гэта ўсё дапамагала жыць разам як адзін арганізм і разам вырашаць агульныя праблемы, бо ў нас ва ўсіх была адна бяда.
І ўсім нам трэба было рухацца ў бок нейкага пазітыўнага вырашэння, а не, наадварот, замінаць адно аднаму і думаць толькі пра сябе. Гэта вельмі падтрымлівала.
Напрыклад, ты ў калоніі, выходзіш з ШІЗА, і цябе сустракаюць неабыякавыя да цябе людзі. Сустракаюць з падтрымкай, нейкім цёплым словам і прыемнымі рэчамі. Клапоцяцца пра тое, каб чалавеку было што апрануць, што з’есці на першы час, таму што калі выходзіш з ШІЗА, у цябе адразу шмат справаў, якія трэба зрабіць. Ты вельмі дрэнна сябе адчуваеш праз умовы там.
«Былі спробы допытаў, але ніхто не даў паказанняў на стадыі следства. Усе адмовіліся прызнаваць сябе вінаватымі»
«НН»: Як бы вы расказалі пра вашу справу арганізацыі «Рэвалюцыйнае дзеянне» людзям, якія пра яе ніколі не чулі (па гэтай справе асудзілі 10 актывістаў анархісцкага руху — НН)?
АЧ: Калі коратка, гэта абсурдная справа пра нібыта злачынную арганізацыю, якой нібыта кіравалі людзі 2000 года нараджэння, пры тым што сама арганізацыя, як сцвярджаецца, была створана ў 2006 годзе.
Гэта ўжо само па сабе паказвае ўсю абсурднасць справы. Арганізацыя, якая нібыта існавала шмат гадоў, не нанесла ніякай шкоды, не мела фінансавага абароту — проста максімальна штучная справа з велізарнай колькасцю артыкулаў.
У нас не было ніякіх следчых дзеянняў, толькі 160 тамоў справы, гучныя артыкулы і спробы допытаў. Меў «падзельнікаў» з Брэста, з якімі пазнаёміўся толькі за кратамі.
«НН»: Што маеце на ўвазе пад спробамі допытаў?
АЧ: Я не юрыст, але мне здавалася, што калі справа буйная, маштабная, звязаная з падзеямі, якія цягнуць на вялікія тэрміны, то да следчых дзеянняў трэба падыходзіць аб’ектыўна. Да тых жа допытаў, да збору доказаў — трэба ж усё правесці грунтоўна, каб пацвердзіць віну ці, наадварот, даказаць невінаватасць.
Але ў нас усяго гэтага не было. Былі спробы допытаў, але ніхто не даў паказанняў на стадыі следства. Усе адмовіліся прызнаваць сябе вінаватымі.
А потым, пры нейкіх дзіўных, цудоўных абставінах, нам працягвалі тэрміны і дадавалі новыя артыкулы. Што, нібыта, павінна было азначаць, што ў следства з’явіліся новыя падставы — новыя матэрыялы справы, якія пацвярджаюць нашу віну.
Але, на жаль, у тым, што датычыцца мяне асабіста, я ні на следстве, ні ў прысудзе нічога такога не пачуў і не ўбачыў. Пры маім затрыманні ў мяне ў заплечніку ляжаў складны нож. І адным з доказаў таго, што я нібыта ў нейкай форме з’яўляюся ўдзельнікам арганізаванай злачыннай групы або злачыннай арганізацыі, стала тое, што гэты нож быў са мной.
Гэта звычайны прадмет, які не забаронены ў грамадзянскім абароце, ён свабодна прадаецца ў крамах. Яго можа набыць любы грамадзянін Рэспублікі Беларусь ці нават не грамадзянін, гэта абсалютна законна.
Але Мінскі гарадскі суд і потым, здаецца, і Вярхоўны суд пагадзіліся з тым, што сам факт наяўнасці ў мяне складнога ножа можа сведчыць пра маю датычнасць да злачыннай арганізацыі.
«НН»: Фігуранты вашай справы атрымалі шалёныя прысуды — ад 5 да 17 гадоў, вас самога асудзілі на 6 гадоў. Як вы ўспрынялі такія лічбы?
АЧ: Я быў у шоку. Пра свой тэрмін я так і меркаваў, што будзе прыкладна такая лічба. Але што тычыцца тэрмінаў для «падзельнікаў» — я не чакаў, што яны будуць такімі вялікімі. Бо там жа было шмат варыянтаў па тэрміне, і я думаў, што ў горшым выпадку застанецца толькі артыкул пра злачынную арганізацыю ці пра арганізаваную злачынную групу.
Я меркаваў, што гэты артыкул у выніку адваліцца, бо ён максімальна абсурдны, ніяк не пацверджаны і нічым не даказаны. Няма матэрыялаў, няма фактаў, на якіх гэта можна было б абгрунтаваць. Але хутка стала зразумела, якія могуць быць тэрміны.
Як гэта ўспрымалі «падзельнікі»? Як людзі з чыстым сумленнем, якія нічога не здзяйснялі. Цяпер ім вельмі патрэбная падтрымка, любая. У маральным плане ўсё гэта можна пераадолець, але ты пакідаеш там шмат фізічнага здароўя.
«Для мяне галоўным было не трапіць зноў у зняволенне»
«НН»: Вы адбывалі тэрмін у калоніі №22 («Воўчыя норы»). Як бы вы яе апісалі?
АЧ: Яна знаходзіцца ў лесе, вельмі далёка ад усякай цывілізацыі. Там няма сувязі, дарога дрэнная. Калі трапляеш туды як вязень, перад табой проста лес, у якім вялізная тэрыторыя са стадыёнам, з лакальнымі ўчасткамі, з медыцынскай часткай, са сталоўкай — і ўсё. Вялікі квадрат. Хоць, здаецца, ужо і ён цяпер перароблены, бо ўсё там вельмі хутка змяняецца, умовы ўтрымання пераглядаюцца.
Мне там было нашмат складаней, чым у СІЗА, было цяжка адаптавацца да новага рэжыму, дзе мала вольнага часу.
«НН»: Пра што вы марылі за кратамі, калі думалі пра вызваленне?
АЧ: Для мяне амаль увесь час галоўным было не трапіць зноў у зняволенне. Бо заўсёды была думка, што так проста гэта не скончыцца. Не будзе такога, што ты проста вызваляешся і выходзіш, цябе зноў пачнуць чапаць.
Бо цягам большай часткі майго свядомага дарослага жыцця ў Беларусі я ці непасрэдна, ці ўскосна сутыкаўся з гэтым: то да кагосьці прыходзяць, то кагосьці затрымліваюць, то садзяць па нейкіх абсурдных нагодах. І я ўсё гэта бачыў.
У выніку мяне вызваляюць і вывозяць як сведку па нейкай незразумелай крымінальнай справе. Ды і рэалізоўваць свае магчымасці, калі ты ўнесены ў спісы «тэрарыстаў» і «экстрэмістаў», вельмі-вельмі складана. Пры гэтым у мяне ёсць яшчэ і абавязкі перад дзяржавай, прэвентыўны нагляд на паўтара года. То-бок шанс зноў апынуцца ў нейкай нацягнутай справе вельмі высокі.
Таму я прыняў рашэнне і з’ехаў з Беларусі, каб усе гэтыя думкі, што я магу зноў туды трапіць, не сталі рэальнасцю. І цяпер мне нічога не пагражае.
«НН»: Гэтае ранейшае знаёмства з сістэмай, пра якое вы кажаце — калі яно адбылося?
АЧ: Быў затрыманы, напэўна, у 2015 ці 2016 годзе. Гэта было прэвентыўнае затрыманне перад Днём Волі: у інтэрнат прыйшлі міліцыянты і сказалі, што жадаюць удакладніць мае персанальныя даныя. А ўжо ў аддзяленні паведамілі, што я затрыманы нібыта за лаянку.
Потым высветлілася, што гэта быў масавы хапун — затрымалі, здаецца, некалькі соцень чалавек, і я таксама трапіў пад гэтую хвалю. І менавіта тады я і пазнаёміўся з рэальнасцю, як лёгка можна стаць затрыманым. У цябе будуць «сведкі» — амапаўцы ці ананімныя міліцыянты, якія скажуць, што ты, маўляў, сапраўды лаяўся. І нават калі побач ёсць людзі, што пацвярджаюць адваротнае — усё адно атрымаеш суткі або штраф.
Такое было заўсёды. Калі я быў валанцёрам «Вясны» і назіраў за судамі ў Мінску, я бачыў гэта шмат разоў, на працягу многіх гадоў. І калі пасля, у 2020 годзе, пачаліся наступствы, калі людзі сталі «знікаць», мяне гэта ўжо не здзіўляла. Не здзіўляла і тое, што можна атрымаць тэрмін за аплату чужога рахунку за электрычнасць ці ваду.
«НН»: Вам блізкія ідэі анархізму. Гэта дапамагала за кратамі?
АЧ: Так, дапамагала вера ў людзей, бо ўсё ў першую чаргу трымаецца на соцыуме. Усё як пісалі філосафы яшчэ вельмі даўно ў сваіх трактатах. Яно пацвярджаецца тымі падзеямі, што адбываюцца ў грамадстве.
Мы дапамагаем адно аднаму, разам вырашаем цяжкія сітуацыі, у якія нас заганяе дзяржава дзеля сваіх карыслівых інтарэсаў.
«Байсол» адкрыў збор, каб дапамагчы Андрэю ўладкавацца ў замежжы — паўдзельнічаць можна тут.