«Вось я нацыяналістка тут перад вамі стаю». Гутарка з украінскай мастачкай Жанай Кадыравай
Ужо больш за паўтара года Украіна вядзе крывавую вайну, баронячыся ад акупанта. Нават у гэтых умовах у краіне працягваецца культурніцкае жыццё, ствараюцца новыя арт-праекты, праводзяцца выставы. Пагутарылі з вядомай украінскай мастачкай Жанай Кадыравай пра няпросты час для творчасці, выставы ў свеце і стаўленне да Беларусі.
Жана Кадырава
«Першы тыдзень гатавалі на агні ежу, грэліся печчу»
Сустракаемся з Жанай у яе майстэрні ў Кіеве сярод купы матэрыялаў ад старых і цяперашніх работ. Цяпер мастачка займаецца дакументацыяй, каб вывезці за мяжу экспазіцыю «Бежанцы». Бежанцы — знойдзеныя і ўратаваныя хатнія расліны з дэакупаваных тэрыторый.
— Гэта звычайныя раслінкі , якія жылі ў розных сацыяльных установах: медцэнтр, херсонская бібліятэка, школа. Самі будынкі цалкам або часткова разбураныя, месцамі, дзе расліны былі блізка ды выбітых вокнаў, і туды дажджом заносіла ваду, то яны выжылі. Цяпер трэба падрыхтаваць усе адпаведныя дакументы, каб яны маглі патрапіць на выставу ў Еўропу, — тлумачыць мастачка.
"Бежанцы". Kunstverein Hannover, 2023. Фото: Маціас Вьёльцке
Але ж асноўным праектам Кадыравай застаецца «Паляныця»: простая мастацкая задума, якая тым не менш дапамагла сабраць сотні тысяч еўра на падтрымку ўкраінскай барацьбы за свабоду.
— Паляныця — першапачаткова гэта пароль, — тлумачыць Жана. — Калі разабрацца, то паляныця — гэта «велкам брэд», з якім сустракаюць гасцей, а тут не мяккі, пахучы «вэлкам брэд», а каменны хлеб вайны, які немагчыма з’есці, хлеб для ворага, каб ён зламаў зубы.
Да таго ж гэта мая аўтабіяграфічная гісторыя. Я ніколі не кранала ўласную біяграфію ў творчасці, а тут сама стала прыкладам перамешчанага грамадзяніна. Калі ўдалося з-пад бамбёжак выехаць на захад краіны, у Карпаты, паўстала найперш праблема з жытлом: першыя дні плацілі шалёныя грошы за апошні нумар у гатэлі і проста хадзілі па аколіцы, шукаючы будынак. Акурат так і ўзнікла ідэя праекта. Трэба было яшчэ ўлічваць, што працаваць давядзецца без усіх інструментаў, бо, вядома, ехалі толькі з самым неабходным. У выніку знялі будынак, дзе нават не было электрыкі. Першы тыдзень гатавалі на агні ежу, грэліся печчу. І балгаркай пачалі пілаваць тое каменне.
Немалаважны бок работы — камерцыйны, прызнаецца суразмоўца. «Паляныцы» каштуюць па еўра за грам: на атрыманыя грошы мастачка закупае тэхніку, машыны, амуніцыю для сваіх калег: творцаў, мастакоў, музыкаў, якія цяпер на фронце, для гуманітарных арганізацый. Па яе падліках, ужо ўдалося сабраць больш за 200.000 еўра.
— На «Паляныцю» вельмі шмат заказаў, найбольш з Еўропы: і прыватныя калекцыянеры, і музеі. Увогуле вельмі шырокая геаграфія выставаў: і Нью-Ёрк, і Тайланд, і Індыя, і Японія, і Тайвань. А агулам я не люблю паўтараць работы, але тут я вымушаная. Бо гэта не проста мастацкі праект, але хутчэй сацыяльны.
— Мне проста працаваць з прасторай, размяшчаць аб’екты ў прасторы. Але ўвогуле сучаснае мастацтва не прывязанае да тэхнікі, залежыць найперш ад ідэі. Для мяне першачаргова — канцэпт, а потым шукаю, як яго выразіць найлепей. Калі пачынала, то ўсё рабіла сама, цяпер у мяне каманда, якая дапамагае, выконвае частку працы, асабліва, калі работы маштабныя.
«Пад трыма з гэтых кавалкаў асфальту былі неразарваныя міны»
Адна з маштабных работ Кадыравай — «Вылучэнне даных» (вялізныя кавалкі асфальту, прабітага расійскімі снарадамі) апроч тэхнічных складанасцяў, несла смяротную небяспеку камандзе падчас працы.
— Гэты праект я рабіла пад выставу ў Нямеччыне, якая павінна была распачацца ў канцы студзеня. Я запрасіла дазволы ў кастрычніку: я ж не магу прыехаць і проста пачаць рэзаць асфальт пасярод горада. Быў зварот у мэрыю Ірпеня, у аўтадор, каб яны дапамаглі. Мне далі дазвол 29 снежня, за два дні да Новага года. Купа снегу. Але прыслалі аўтадор: два мужыкі з ломамі. Я кажу, так не пойдзе, трэба восем людзей і больш інструментаў. Яны падагналі адмысловую тэхніку, каб не ўручную падымаць асфальт. Па летніх фотаздымках глядзелі, дзе нам адкапаць снег трэба, каб дабрацца да асфальту.
Мы пачалі рэзаць, падымаць. Выразалі сем кавалкаў. І падымаючы апошні, мы зразумелі, што ўнізе… Пад трыма з гэтых кавалкаў асфальту былі неразарваныя міны: прайшлі асфальт наскрозь і не выбухнулі. Едучы па Кіеўшчыне бачылі шмат такіх дзірак, якія проста залепленыя новымі кавалкамі асфальту. І прыйшла думка, якая можа быць небяспека.
Гэта выпадковасць, што мой напарнік пабачыў карычневую кропку, там дзе была дзірка. Пачаў палачкай разграбаць пясочак, і мы бачым хвост ад міны. І зразумелі, што іх шмат. Вядома, мы пад дзірку пад’ёмнікам не бралі, бо там слабое месца, магло б трэснуць. Але калі б нешта пайшло б не так… то мы ўсе былі б, як мінімум, пакалечаныя. Вось такая гісторыя са здабычы матэрыялу.
Але на самой выставе ў Нямеччыне ў мастачкі неаднойчы запытвалі, ці яна сама рабіла гэтыя дзіркі ў дарожным палатне. Жана Кадырава адзначае, што людзі па-за межамі Украіны вельмі часта не маюць разумення, што такое вайна.
— Ёсць грамадства ў гэтай краіне, ёсць за яе межамі. Гэта вельмі розныя грамадствы. Тут, ва Украіне, нікому не трэба тлумачыць: людзі разумеюць, што гэта не кветачка на асфальце, а выбух. У Нямеччыне мне задавалі пытанне, ці я сама рабіла гэтыя дзіркі... Настолькі адарваныя людзі. Пытаюць часта, чаму я не лячу на самалёце з Украіны. Першы час мяне гэта здзіўляла і нават выводзіла з балансу. А цяпер я да гэтага звыкла і разумею, што вельмі важна гэта ўсё паказваць, даносіць у розных формах. Вось, напрыклад, праект «Бяспечная вайна»: простыя геаметрычныя фігуры, зробленыя з матэрыялу, наскрозь прабітага кулямі — таксама на базе майго досведу, калі я сутыкалася з тым, што для многіх людзей на захадзе вайна — толькі абстракцыя. Я заліла вострыя куты фарбай, стварыла прыемныя воку формы, але ж сутнасць застаецца ў матэрыяле. У 21-м стагоддзі такі ўзровень гвалту вельмі цяжка ўспрыняць. Мы таксама не маглі ўявіць да гэтага…
«Агляданне такіх работ нельга назваць дасугам»
За перыяд поўнамаштабнай вайны Жана Кадырава зрабіла каля сарака выстаў, ва Украіне з іх толькі дзве.
— Я лічу, што ўсё ж мастацтва патрэбнае ў любы час, бо мы маем працягваць жыць, функцыянаваць як нармальны соцыум. А ў нармальным сучасным соцыуме ў мастацтва мае быць свая ніша. І выставы маюць адбывацца, людзі маюць хадзіць на іх: і працаваць, і адпачываць, у тым ліку культурна. Але я не ведаю, ці гэта адпачынак, ці гэта праца — наведаць выставу сучаснага мастацтва цяпер, бо сёння ў асноўным такія наратывы, якія складана назваць адпачынкам. Агляданне такіх работ, дзе прадстаўленыя вельмі сур’ёзныя і балючыя тэмы — гэта пэўны досвед, гэта нельга назваць дасугам.
— У мяне вельмі шмат сяброў, нехта ўвогуле не можа працаваць у цяперашніх умовах. Я ж сканцэнтравалася на тым, каб казаць пра гэта, усе папярэднія праекты я паставіла на паўзу, мне зараз не да таго. Працую толькі над тэмамі, звязанымі з вайной. Я свядома не еду ні на якія рэзідэнцыі. У мяне быў траўматычны досвед яшчэ падчас рэвалюцыі Годнасці: выехала на рэзідэнцыю ў Бразілію, толькі я з’ехала і літаральна праз тры дні пачаліся расстрэлы на Майдане. Я там ледзь не звар’яцела. Мне ў такія цяжкія моманты важна быць у краіне. Да таго ж у мяне тут маці, якая ўжо вярнулася з Нямеччыны. У мяне тут жыццё, мой горад, усё. Я паеду некуды, калі тут усё будзе добра. Але я за жыццё наездзілася. Праз тыдзень за мяжой ужо пачынаю сумаваць. Зараз я езджу шмат, але намагаюся, каб паездка была, як на тыдзень.
Апошняя працоўная паездка — у Казахстан, там Жана Кадырава бярэ ўдзел у вялікім арт-праекце, які лічыць неразрыўна звязаным з цяперашняй вайной:
— У прыродным запаведніку на ўсходзе Казахстана запачаткоўваецца вельмі цікавы праект, які называецца «Аўстрыйская дарога». Гісторыя такая: пасля Першай сусветнай вайны ваеннапалонныя будавалі ў вельмі складаных рабскіх умовах горную дарогу, яка павінна была аб’яднаць дзве крэпасці. Гэта ж была Расійская імперыя на той час. Апроч нялюдскіх умоваў працы гэтых палонных чакала страшная доля: тых, хто застаўся жыць у гэтай мясцовасці, пачалі арыштоўваць і расстрэльваць у сталінскія часы як шпіёнаў. Дзеці гэтых людзей, каб уратавацца, былі вымушаныя хавацца, мяняць імёны і прозвішчы, каб не захавалася аніякай сувязі з бацькамі. Гэты праект перш за ўсё мае антыімперскі мэсэдж, таму я ўзялася за яго.
«Я баюся перасекчыся з шараговым расіянінам»
Мастачка прызнаецца, што працаваць з казахамі ёй было проста і камфортна, бо яны таксама разумеюць небяспеку з боку Расіі:
— Пасля рэвалюцыйных падзей у 2022 годзе там вельмі змянілася стаўленне да Расіі, прыйшло ўсведамленне небяспекі. Яны хочуць будаваць уласную краіну. А вось, напрыклад, Кыргызстан, які нашмат бяднейшы, то там па-іншаму. На святкаванні 9 траўня там быў дзесяцітысячны мітынг з каларадскімі стужкамі, бяссмертным палком і г.д. Я для сябе гэта разумею так: у больш беднай краіне палітыкі купляюцца прасцей, адпаведна Расія там мае большы ўплыў.
— Я баюся іх, — адказвае Жана на пытанне пра стаўленне да расіян. — Я баюся перасекчыся з шараговым расіянінам. Я разумею, што ў людзей свядомасць поўнасцю прамытая прапагандай і гэта доўжыцца гадамі. Нават не столькі баюся, проста не хачу.
Маё прозвішча Кадырава, па бацьку — Эльфатаўна. Бацькі майго даўно няма ў жывых, але сам ён з Башкірыі, ён татарын.
Я тут нарадзілася, вядома, я ўкраінка. Канешне, хацела пабываць на бацькаўшчыне таты, але зараз не маю такой магчымасці — мяне там проста заб’юць. А ўвогуле гэта такі ж самы паняволены народ у складзе РФ. Якім чынам яны расіяне? У іх свая мова, яны мусульмане. Яны бліжэй да казахаў насамрэч. Так проста склалася, што гэты народ не здабыў свабоду, на жаль. Так жа і Чачня. Гэта ўсё праз кроў. Гэта нам пашанцавала, што атрымалі мірна сваю незалежнасць, але цяпер маем яе адстойваць. Гэта жахліва.
У той час, калі некаторыя ўкраінцы атаясамліваюць беларусаў з расіянамі як суагрэсараў, Жанна Кадырава мае іншае меркаванне, бо пра падзеі ў нашай краіне ведае ад калег:
— Я ведаю шмат жахаў, што рабіў рэжым Лукашэнкі не толькі з медыя, а ад відавочцаў падзей, што ўсё бачылі. Я была на рэзідэнцыі ў Вене, тады быў яшчэ жорсткі кавід, і якраз у нас з дзесяці рэзідэнтаў шэсць ці пяць былі з Беларусі. Дзяўчыны з Галерэя «Ў» Валянціна і Аня, былі мастакі... Зараз цяжка прыгадаць насамрэч: усё што было да вайны, цяпер трошку ў тумане.
Я якраз з імі была на той рэзідэнцыі, мы шмат размаўлялі. Мне было вельмі цікава пачуць пра досвед Беларусі. Я ведаю пра полк Каліноўскага, што шмат беларусаў цяпер ваююць за Украіну. Але ж у афіцыйнай палітыцы Лукашэнка — марыянетка Пуціна. Тое самае ў Грузіі: народ за нас, а палітыка прарасейская. Нельга казаць агулам пра ўвесь народ: колькі нам дапамагаюць партызаны. Ёсць жа людзі, якія цвяроза ацэньваюць сітуацыю. Удзячная тым, хто дапамагае Украіне, гэта шмат вырашае ў нашым агульным супраціве. Гэта ж трэба мець мужнасць процістаяць рэжыму
А тыя, хто падтрымлівае Лукашэнку, ну што тут скажаш… Нават у прасунутай Аўстрыі, вельмі шмат людзей, хто падтрымлівае расейскую агрэсію. Людзям не хочацца разбірацца, яны трапляюць пад уплыў прапаганды…
Там журналісты часта задаюць дурныя пытанні пра нацыяналістаў ва Украіне і г.д. Я кажу: «Так, вось я нацыяналістка тут перад вамі стаю». Пасля таго, што адбылося. Кім я яшчэ магу быць?