Замест турмы — на вайну з Украінай. Вярхоўны суд РФ прызнаў адпраўку на фронт вызваленнем ад пакарання

Вярхоўны суд Расіі ўпершыню вызваліў ад пакарання асуджанага толькі таму, што ён ваяваў ва Украіне. Суд прызнаў удзел у баявых дзеяннях «змяненнем становішча», пасля чаго злачынец перастае быць грамадска небяспечным.

ВВС знайшла ўсяго два падобныя рашэнні ў практыцы расійскіх судоў. Рашэнне Вярхоўнага суда можа зрабіць яе масавай.

Змяніць прысуд удзельніку СВА («спецыяльнай ваеннай аперацыі», як улады Расіі называюць вайну супраць Украіны) Вярхоўны суд вырашыў 28 чэрвеня, але рашэнне было апублікавана пазней. Першым на яго звярнула ўвагу выданне «Адвакацкая вуліца» (прызнанае ў Расіі «замежным агентам»).

Да 24 чэрвеня ў Расіі дзейнічаў закон, па якім камандаванне абавязана звольніць з войска кантрактніка або мабілізаванага на вайну з Украінай, калі прысудам, які ўступіў у сілу, яму прызначана пакаранне ў выглядзе пазбаўлення волі. Такі прысуд уступіў у сілу год таму ў дачыненні да яфрэйтара Уладзіслава Усцінава — яго асудзілі ў Хабараўску да двух гадоў калоніі-пасялення за ДТЗ, якое пацягнула смерць двух чалавек.

Усцінаў, зыходзячы з матэрыялаў справы, да ўступлення прысуду ў сілу знаходзіўся не пад вартай, а з'яўляўся ў суд самастойна. Прысутнічаў ён і на пасяджэнні Апеляцыйнага суда, пасля чаго павінен быў самастойна адправіцца ў калонію-пасяленне (гэта найбольш мяккі рэжым пазбаўлення волі). Але замест гэтага ён адбыў «для выканання абавязку ваеннай службы не па месцы дыслакацыі ваеннай часткі» з Далёкага Усходу на СВА, канстатаваў Вярхоўны суд.

Чаму ўлады не шукалі асуджанага, які не з'явіўся ў калонію, а камандзіры парушылі патрабаванне закона аб яго звальненні і адправілі асуджанага на фронт, у рашэнні не гаворыцца.

Але адзначана, што менавіта прадстаўнік пракуратуры (якая павінна наглядаць за выкананнем заканадаўства) прапанаваў прымяніць да гэтага выпадку артыкул 80.1 КК РФ — «вызваленне ад пакарання ў сувязі са зменай становішча».

Вярхоўны суд указаў, што Усцінаў на падставе гэтага артыкула «перастаў быць грамадска небяспечным і падлягае вызваленню ад пакарання». 

Што такое «змена становішча» па КК

У КК РФ сапраўды ёсць артыкул 80.1, па якім суд можа вызваліць ад пакарання чалавека, які здзейсніў злачынства ўпершыню, прычым яно з’яўляецца дробным або сярэдняй цяжкасці, калі ўстановіць, што ў сувязі са «змяненнем становішча» вінаваты ці здзейсненае ім злачынства перасталі быць грамадска небяспечнымі».

Вызваляць па такой схеме можна асуджаных па справах аб злачынствах, за якія прадугледжана да пяці гадоў пазбаўлення волі, а калі яны былі здзейснены па неасцярожнасці — то да дзесяці гадоў. Яфрэйтару Усцінаву за ДТЗ са смяротным зыходам пагражала да сямі гадоў.

У каментарах да КК РФ, выдадзеных у 2022 годзе выдавецтвам «Праспект» і размешчаных у прававой сістэме «Гарант», гаворыцца, што ў выпадку прызнання змены становішча з моманту ўчынення злачынства дзяржава замест прызначэння пакарання выказвае вінаватаму ўсяго толькі «ганьбаванне».

Пры гэтым «змена становішча» можа быць аб'ектыўнай (напрыклад, адмена надзвычайнага або ваеннага становішча, зняцце грыфа сакрэтнасці з дакумента і да т.п.) — гэта значыць суд можа прызнаць, што ўчыненае злачынства ўжо не шкодзіць грамадскім адносінам, або суб'ектыўнай — гэта значыць, звязанай з «пераменамі жыцця і сацыяльных характарыстык» вінаватага, якія істотна зніжаюць небяспеку з яго боку. Да такіх змен суды могуць адносіць у тым ліку прызыў у войска або змяненне месца жыхарства, гаворыцца ў каментарах да КК.

Вярхоўны суд паказаў, што Усцінаў «выконвае баявыя задачы ў зоне правядзення СВА» і характарызуецца камандаваннем як «вайсковец, які праяўляе мужнасць, адвагу і высокі ўзровень прафесійнай падрыхтоўкі».

Ці прызнаў суд, што сама вайна з'яўляецца «зменай становішча» або што ўдзел у вайне аўтаматычна зніжае небяспеку чалавека, які ўчыніў злачынства, у рашэнні не ўдакладняецца.

ВВС знайшла ў банку судовай практыкі «Гарант» яшчэ сем падобных спраў — суды розных рэгіёнаў ужо разглядалі ў іх пытанне аб магчымасці вызвалення ўдзельнікаў вайны ў сувязі са «змяненнем становішча». І ў асноўным — адмаўлялі ў такім вызваленні. Цяпер гэтая практыка, хутчэй за ўсё, зменіцца.

З 24 чэрвеня закон дазваляе ўмоўна вызваляць ад крымінальнай адказнасці для адпраўкі на вайну нават зняволеных з калоній і СІЗА і прыпыняць расследаванне злачынстваў лёгкай і сярэдняй цяжкасці ў дачыненні да дзеючых вайскоўцаў і тых, хто пакуль толькі хоча з'ехаць на вайну.

Але поўнае вызваленне ад адказнасці і зняцце судзімасці па гэтым законе свеціць толькі пасля атрымання ўзнагароды або звальнення па раненні, а ў цэлым — пасля заканчэння вайны.

Артыкул КК аб «змене становішча» дазваляе вызваліць удзельніка вайны ад пакарання ў любы момант. 

Як суды ўжо вызвалялі асуджаных ад пакарання ў сувязі са «змяненнем становішча»

У двух выпадках суды ўжо займалі пазіцыю, аналагічную пазіцыі Вярхоўнага суда.

У студзені 2023 года Паўднёвы Акруговы ваенны суд у Растове-на-Доне вызваліў ад пакарання вайскоўца Валерыя Другуша — ён ударыў галавой у твар старшага па званні ў адказ на заўвагу. Гарнізонны суд у Грозным праз месяц пасля пачатку вайны ва Украіне прысудзіў яго да шасці месяцаў калоніі-пасялення.

Але туды асуджаны не з'явіўся — гэта вынікае з рашэння вышэйстаячага суда ў Растове-на-Доне. Гэты суд прызнаў, што Другуш «пасля яго асуджэння на працягу доўгага часу прымаў удзел у СВА і атрымаў цяжкае раненне, у сувязі з якім знаходзіўся на стацыянарным лячэнні, пасля чаго яму быў прадастаўлены рэабілітацыйны адпачынак». Як ён замест калоніі трапіў на вайну, суд не высвятляў.

У выніку суд прызнаў, што асуджаны «сваімі паводзінамі і стаўленнем да зробленага» даказаў, што «перастаў быць грамадска небяспечным». Суд вызваліў яго ў сувязі са «змяненнем становішча», паколькі ён больш супрацьпраўных дзеянняў не ажыццяўляў, а «пасля асуджэння да рэальнага пазбаўлення волі застаўся верны вайсковай прысязе і да атрымання ранення выконваў баявыя задачы ва ўмовах СВА».

У траўні 2023 года суд у Пензе вызваліў ад пакарання за цяжкае злачынства Аляксандра Ілюшчанку. Год таму ён напіўся і падчас сваркі ўдарыў жонку нагой у жывот, што прывяло да разрыву селязёнкі. На Ілюшчанку завялі справу паводле артыкула «Наўмыснае прычыненне шкоды здароўю» (да васьмі гадоў пазбаўлення волі), узяўшы падпіску аб нявыездзе.

Суд быў прызначаны на 22 верасня 2022 года, але напярэдадні Уладзімір Пуцін выдаў указ аб мабілізацыі. І ў суд мужчына не з'явіўся, а праз два месяцы стала вядома, што ён быў мабілізаваны. Судзілі яго ў выніку ў траўні і ў той жа дзень вынеслі прысуд. У ім гаворыцца, што Ілюшчанка «больш за паўгода ўдзельнічае ў СВА» — гэта значыць «перастаў быць грамадска небяспечным». У выніку яму прызначылі 10 месяцаў калоніі, але вызвалілі ад пакарання «ў сувязі са зменай становішча».

Для гэтага суда нават давялося змяніць катэгорыю злачынства з «цяжкага» на «сярэдняй цяжкасці» — гэта было зроблена на падставе закладзеных у КК прынцыпаў «справядлівасці і гуманізму», гаворыцца ў рашэнні. 

Як суды адмаўляліся вызваляць асуджаных ад пакарання пасля ўдзелу ў вайне

Пазіцыю, прама процілеглую той, якую цяпер заняў Вярхоўны суд, «Бі-бі-сі» выявіла ў гісторыі Аляксея Эйгензеера з Якуціі. Ён быў асуджаны за кіраванне ў п'яным стане, але без цяжкіх наступстваў — у адрозненне ад справы Усцінава, ніхто не загінуў і нават не пацярпеў.

У лістападзе 2022 года суд у Якуціі адмовіўся вызваліць яго ад прысуду да абавязковых прац і пазбаўлення правоў кіроўцы на два гады. Яго адвакат, як і пракурор па справе Усцінава ў Вярхоўным судзе, настойваў, што ў сувязі з удзелам Эйгензеера ў вайне «змянілася становішча». Але суд у Якуціі тады паказаў, што ўдзел асуджанага ў вайне «сам па сабе не сведчыць пра тое, што злачынства, учыненае ім, перастала быць грамадска небяспечным».

Яшчэ адзін паказальны выпадак ВВС знайшла ў Панінскім судзе Варонежскай вобласці. Суд 6 чэрвеня адмовіўся вызваліць ад пакарання злоснага аліментшчыка Рамана Антонава, асуджанага да года папраўчых работ. Прысуд па справе аб нявыплаце аліментаў быў вынесены яшчэ ў лютым, але ў траўні Антонаў з'ехаў на вайну ва Украіну і звярнуўся ў суд з заявай аб вызваленні. Адвакат казала ў судзе, што «Антонаў удзельнічае ў баявых дзеяннях па абароне Радзімы і яго асоба перастала быць грамадска-небяспечнай».

Суд указаў, што артыкул аб «змене становішча» прымяніць да Антонава нельга, паколькі ён быў неаднаразова судзімы.

Ваенкамат да таго моманту, аднак, ужо пацвердзіў, што Антонаў падпісаў з Мінабароны двухгадовы кантракт. Хоць закон «Аб вайсковым абавязку і вайсковай службе» на момант разгляду справы гэта забараняў — папраўка, якая дазваляе наймаць па кантракце асуджаных, уступіла ў сілу толькі 24 чэрвеня. Так што ФСВП, якая павінна была кантраляваць выкананне пакарання асуджанага, папрасіла суд яго вызваліць.