Фронт культуры: як мастацтва, кіно і літаратура сталі зброяй супраціву
Калі армія змагаецца за зямлю, культура змагаецца за сэнс. За тры гады ўкраінская культура прайшла шлях ад рэакцыі — да фармавання новай ідэнтычнасці. Гэта — больш, чым вершы і песні. Гэта — стратэгічная зброя супраць забыцця, страху і безнадзейнасці.
Рубеж 2022. Гэты цыкл — не пра гісторыю. Ён пра памяць. Пра тое, чаму ўсё гэта пачалося, як развівалася — і чаму нельга пагаджацца на «мір», які пахне капітуляцыяй. Мы згадваем рубеж 2022-га не з настальгіі, а каб не страціць арыенціры ў 2025-м. Бо вайна не скончылася. Бо супраціў працягваецца. Бо праўда ўсё яшчэ мае значэнне.
У першыя дні вайны культурная рэакцыя была імгненная: вершы пра Бучу, песні пра «байрактары», гучанне гімну ў метро падчас абстрэлаў. Гэта стала момантам калектыўнай мастацкай мабілізацыі. Сергій Жадан, паэт, які ваяваў у шэрагах абароны Харкава, напісаў: «Культура цяпер — гэта плакат, які вешаюць на блокпост. Гэта тату, якое набіваюць у валанцёрскім штабе. Гэта — як дыхаць».
«Калі падаюць сцены, застаецца слова. Калі няма электрычнасці — гучыць голас. Культура — гэта тое, што робіць нас людзьмі, нават калі ўсё па-звярынаму», — украінскі літаратар Юры Андруховіч, інтэрв'ю «Radio Kultura», 2023
У вайны не толькі жалеза — у яе ёсць і слова
Вайна ва Украіне агаліла не толькі геапалітычныя канфлікты, але і цывілізацыйны. Гэтае сутыкненне не проста войскаў, а каштоўнасцяў. І ў гэтай бітве культура стала паўнацэнным фронтам. Вершы, карціны, спектаклі, песні, фільмы, раманы, графіці, вулічныя акцыі — усё гэта не проста адлюстроўвала вайну, а фармавала асэнсаванне таго, што адбываецца. Украінская культура прайшла шлях ад спантаннай рэакцыі да цэласнага фронту супраціву, болі і будучыні. Культура ва ўмовах вайны стала не фонам — а шчытом, клінком і лекамі адначасова.
Глядзіце таксама
Паэзія і проза: вайна, якая гаворыць чалавечым голасам
З першых дзён уварвання ва Украіне пачалі масава з'яўляцца новыя вершы. Літаратура маментальна адгукнулася на рэальнасць. Без пафасу, але з болем. Без маралізацыі, але з праўдай. Гэтыя тэксты сталі хронікамі болю, выжывання і сілы.
З'явіліся дзясяткі новых імён, і адначасова гучна загучалі галасы тых, хто пісаў яшчэ з 2014 года. Украінская літаратура пачала актыўна перакладацца. У 2022—2024 гадах кнігі ўкраінскіх аўтараў выдаваліся ў Польшчы, Нямеччыне, Францыі, ЗША, Японіі. Свет чытаў пра Бучу, Ізюм, Марыупаль — не з навін, а з жывых слоў.
Гурт Pink Floyd выпусціў трэк пад назвай Hey, Hey, Rise Up паводле сімвалічнай для ўкраінцаў песні "Ой, у лузі червона каліна", якую выконвае саліст гурта "Бумбокс"
Музыка: ад гімнаў да гукаў болю
Украінская музыка зведала трансфармацыю. Калі да вайны яе экспартам былі этна і поп, то з 2022 года музыка стала хронікай фронту. У ратацыі — маршы, акустыка, электроніка, рэп і малітвы. Украінскае войска таксама выкарыстоўвае музыку як элемент маралі — франтавыя канцэрты, мабільныя сцэны, нават запісы дронаў пад саўндтрэк.
Крыніца: Жадан і Собаки [ youtube ]
Кіно: дакументаванне і мастацкая фіксацыя
Ва ўмовах вайны ўкраінскае кіно перастала быць проста мастацтвам — яно стала спосабам фіксаваць рэальнасць. Сотні дакументальных фільмаў былі зняты з 2022 года, як аб баявых дзеяннях, так і аб гуманітарнай катастрофе. Украіна стварыла базу відэасведчанняў для Гаагі: архіў з больш за 40 000 відэа, заархіваваных, правераных і сістэматызаваных юрыстамі і дакументалістамі.
Сучаснае мастацтва: выставы, перформансы, муралы
З пачатку вайны ўкраінскія мастакі не проста малявалі — яны дакументавалі жахі, звярталіся да памяці, будавалі новыя сімвалы. Мастацтва — не для аздобы. Яно для барацьбы. Калі фронт набліжаецца, слова становіцца бронекамізэлькай, карціна — сведчаннем, спектакль — споведдзю. У 2025 годзе ўкраінская культура не проста выжыла. Яна навучылася гаварыць — не толькі пра сябе, але і за тых, хто ўжо не скажа нічога. Мова стала элементам ідэнтычнасці. Яна больш не была «пытаннем», яна стала адказам на пытанне «хто мы?»
2024—2025: культурная палітыка як нацбяспека
У 2024 годзе Міністэрства культуры разам з Ukrainian Institute запусціла праграму «Культурная супраціўнасць», якая аб’ядноўвае музейнікаў, тэатры, перакладчыкаў, даследчыкаў. Галоўная мэта — аднаўленне ўкраінскай прысутнасці на сусветнай сцэне, у тым ліку праз рэзідэнцыі, выданні, выставы.
На Франкфурцкім кніжным кірмашы 2024 года Украіна была галоўнай краінай-госцем. Праект «Ukraine. Code of Resistance» стаў медыйнай падзеяй, якая не пакідала шанцу на нейтралітэт.
Культура як шчыт і меч
Тысячы мастакоў, пісьменнікаў, фатографаў, рэжысёраў фіксуюць вайну не як сюжэт з- а як сведчанне. Гэта культура, якая стане доказам у будучым судзе гісторыі. Створаны архівы. Культура — гэта не тыл, гэта фронт. Яна кажа, лечыць, фіксуе, супраціўляецца і натхняе. Яна адбываецца ў падвале і на сцэне, у Instagram і ў друкаванай кнізе. І менавіта культура адказвае на галоўнае пытанне вайны: за што мы змагаемся? Не толькі за зямлю, але і за тое, што на ёй расце.