Якім можа быць спецтрыбунал для Пуціна?

Злачынная агрэсія з'яўляецца дзеяннем кіраўніцтва дзяржавы, таму гаворка ідзе пра крымінальную адказнасць не асобных расійскіх вайскоўцаў, а менавіта палітычнага і вайсковага кіраўніцтва Расіі на чале з прэзідэнтам Пуціным, упэўнены прафесар права Кёльнскага ўніверсітэта.

У кастрычніку парламент Украіны звярнуўся да міжнароднай супольнасці з заклікам стварыць спецыяльны міжнародны трыбунал для расследавання злачынства агрэсіі Расіі супраць Украіны. Хто і як можа яго сфарміраваць? Якую ролю можа адыграць такі трыбунал разам з іншымі інстытутамі міжнароднай крымінальнай юстыцыі, напрыклад, Міжнародным крымінальным судом (МКС)? Наколькі доўгім можа аказацца шлях да вынясення трыбуналам прысудаў? Пра гэта «DW» паразмаўляла з прафесарам Кёльнскага ўніверсітэта, спецыялістам па міжнародным крымінальным праве Клаусам Крэсам.
— Спадар прафесар, чаму ў дадзеным выпадку паўстала пытанне пра спецыяльны міжнародны трыбунал?
— Спецыяльны міжнародны трыбунал будзе мець юрысдыкцыю ў дачыненні да вельмі спецыфічнага міжнароднага злачынства — злачыннай агрэсіі. Для Украіны гэта важна, паколькі ў выпадку агрэсіі — як віду злачынства — гаворка ідзе пра развязванне вайны, гэта значыць пра рашэнне расійскага кіраўніцтва пачаць агрэсіўную вайну супраць Украіны. З цалкам зразумелага для Украіны пункту гледжання развязванне агрэсіўнай вайны з'яўляецца тым «першародным грахом», які адкрыў шлях да незлічоных зверстваў, здзейсненых у ходзе вайны, да ваенных злачынстваў.
— Ва ўкраінскіх СМІ ўжо выказалі здагадку, што ініцыятыва па стварэнні такога спецтрыбунала будзе мець вельмі няпросты шлях прасоўвання ў Германіі. Вы ўдзельнічаеце ў шэрагу мерапрыемстваў, прысвечаных абмеркаванню гэтага пытання. Якія ў вас адчуванні?
— Цяпер разгарнулася актыўная міжнародная дыскусія па стварэнні спецыяльнага трыбунала, якая вядзецца на розных узроўнях. Германія яшчэ не прыняла рашэння па гэтым пытанні, але заявіла, што будзе інтэнсіўна яго вывучаць. Гэта тычыцца і шэрагу іншых дзяржаў. Што і не дзіўна, бо існуе шмат прававых і палітычных пытанняў, якія неабходна высветліць. У мяне склалася ўражанне, што апошнім часам абмеркаванне набрала значную дынаміку, але я не магу сказаць, калі яно будзе завершана.
Ёсць, зрэшты, адна рэч, якую лічу вельмі важнай для Германіі, я перакананы, што яна таксама важная для Украіны. Гаворка ідзе пра атрыманне як мага больш шырокай міжнароднай падтрымкі ініцыятывай стварэння спецыяльнага трыбунала. Неабходна прыкласці інтэнсіўныя намаганні, каб пераканаць значную большасць дзяржаў на ўзроўні ААН, каб Генеральная Асамблея змагла рэкамендаваць стварэнне такога трыбунала. Бо чым вышэй будзе міжнародная падтрымка, тым большай будзе і легітымнасць такога трыбунала.
— Як можа выглядаць стварэнне спецтрыбунала на практыцы?
— Цяпер абмяркоўваюцца некалькі мадэлей стварэння спецтрыбунала. Самы аптымальны шлях, з майго пункту гледжання, павінен складацца з двух крокаў, першым з якіх павінна быць рэзалюцыя Генасамблеі ААН. Для гэтага трэба загадзя забяспечыць неабходную большасць. Таму што будзе крыўдна, і не ў апошнюю чаргу для Украіны, калі адпаведнае галасаванне ў Генасамблеі праваліцца.
Але Генасамблея, у адрозненне ад Рады Бяспекі ААН, не можа сама па сабе стварыць Міжнародны крымінальны суд. Гэта звязана з тым, што паўнамоцтвы Генасамблеі не такія шырокія, як у РБ ААН. Генасамблея можа, аднак, выказаць ад імя ААН пажаданне міжнароднай супольнасці, што такі трыбунал павінен быць. Гэта было б надзвычай важна для пытання легітымнасці. І на аснове такой рэзалюцыі Генасамблеі генеральны сакратар ААН мог бы заключыць з Украінай дамову ў рамках міжнароднага права аб стварэнні трыбунала.
— Пра якія часовыя рамкі магчымых расследаванняў гэтым трыбуналам ідзе гаворка?
— Крымінальны працэс — комплексны, ахоплівае розныя стадыі. Першым крокам з'яўляецца расследаванне, гэта значыць збор доказаў і, наколькі гэта магчыма, вызначэнне кола абвінавачаных і абгрунтаванне адпаведных абвінавачванняў. Гэта ўжо сам па сабе вельмі адказны працэс. І трэба ж мець на ўвазе, што, хоць азначэнне «агрэсіі» як аднаго з відаў злачынства і замацавана ў звычайным міжнародным праве, да гэтага часу было вельмі мала міжнародных судовых працэсаў па гэтым відзе злачынства.
Вырашальнымі прэцэдэнтамі па гэты дзень з'яўляюцца ваенныя трыбуналы ў Нюрнбергу і Токіа пасля Другой сусветнай вайны. Таму кожны крок у крымінальным працэсе па падазрэнні ў агрэсіі павінен быць асабліва старанна ўзважаны. І хуткага судовага разбору чакаць ні ў якім выпадку не варта.
Але нават ужо пачатае расследаванне Міжнароднага крымінальнага суда з'яўляецца надзвычай важным сігналам таго, што міжнародная супольнасць успрымае нават падазрэнне ва ўчыненні злачыннай агрэсіі з усёй сур'ёзнасцю. Гэта значыць абвінавачанне ў ёй з'яўляецца не менш важным, чым абвінавачанне ў ваенных злачынствах, злачынствах супраць чалавечнасці і генацыдзе, у дачыненні да якіх сваю юрысдыкцыю па сітуацыі ва Украіне рэалізуе МКС.
І прашу звярнуць увагу на адну відавочную складанасць: гаворка ідзе пра расследаванні, якія адбываюцца падчас жорсткай вайны Расіі. З такой сітуацыяй экзістэнцыяльнай небяспекі следчыя ў «мірным звычайным выпадку» працы на месцах здзяйснення злачынстваў не сутыкаюцца.
— Гэта значыць, няма неабходнасці чакаць завяршэння вайны для прасоўвання ў міжнародным следстве?
— Судовыя працэсы ў прынцыпе сапраўды магчымыя яшчэ да заканчэння вайны. На больш ранніх этапах развіцця міжнароднага крымінальнага права (успомнім Нюрнбергскі і Такійскі працэсы, а таксама большасць вытворчасцей у міжнародных крымінальных трыбуналах па былой Югаславіі і Руандзе) гарачая фаза канфлікту ўжо была завершана.
Але цяпер сітуацыя змянілася, асабліва са стварэннем Міжнароднага крымінальнага суда. Гэты суд з'яўляецца пастаянна дзеючай інстытуцыяй і можа пачаць дзейнічаць у межах сваёй юрысдыкцыі, як толькі ўзнікаюць падазрэнні. Так што расследаванне працягваецца падчас вайны, але з усімі складанасцямі, якія ўзнікаюць у яе ўмовах.
— Дарэчы, пра цяжкасці. І ў гэтым кантэксце вернемся да пытання пра спецтрыбунал і злачынную агрэсію. Якія праблемы чакаюць міжнародную сістэму крымінальнага судаводства, калі гаворка пойдзе пра ордэры на арышт і абвінаваўчыя акты?
— Злачынная агрэсія з'яўляецца дзеяннем кіраўніцтва дзяржавы, таму гаворка ідзе пра крымінальную адказнасць не асобных расійскіх вайскоўцаў, а менавіта палітычнага і вайсковага кіраўніцтва Расіі на чале з прэзідэнтам Пуціным. Асноўная практычная праблема, якая вынікае з гэтага і тычыцца таксама Міжнароднага крымінальнага суда, звязана з доступам да расійскіх абвінавачаных, якія знаходзяцца на тэрыторыі Расіі, і не будзе вырашана да тых часоў, пакуль гэты рэжым застаецца там пры ўладзе.
У гэты час могуць праводзіцца расследаванні і, калі іх вынікі будуць станоўчымі, можа быць складзены абвінаваўчы акт. Аднак абвінавачаны не зможа быць арыштаваны і дастаўлены на пасяджэнне адпаведнага трыбунала. Для такога акта патрэбна сістэма ўласных паліцэйскіх сіл, а спецтрыбуналу яе будзе не хапаць — гэтак жа, як не хапае Міжнароднаму крымінальнаму суду.
І гаворка не ідзе пра нейкую спецыфічную сітуацыю ў выпадку з Украінай. Міжнароднаму крымінальнаму суду заўсёды даводзіцца мець справу з гэтай практычнай перашкодай. Аднак не варта адчайвацца. Крымінальныя працэсы на міжнародным узроўні патрабуюць цярпення, і гэта асабліва актуальна, калі яны пачынаюцца падчас гарачай фазы адпаведнага канфлікту.
У такім выпадку гаворка заўсёды ідзе пра тое, каб як мага хутчэй і больш дбайна вызначыць курс для таго, каб давесці такі працэс да фіналу, калі гэта дазволяць фактычныя абставіны. Чакаць змены сітуацыі, каб абвінавачаны мог быць перададзены «свайму» міжнароднаму крымінальнаму суду — гэта тое, што мы ўжо неаднаразова перажывалі ў мінулым. Часам трэба проста быць вельмі цярплівым.
— Уладзіміру Пуціну ўжо 70 гадоў, а часавая перспектыва пачатку міжнародных судоў не блізкая. Калі ён раптам памрэ, няўжо ўсё гэта будзе дарма?
— Не. Вядома, у цэнтры абвінавачванняў, асабліва ў цэнтры абвінавачванняў у злачыннай агрэсіі, знаходзіцца расійскі прэзідэнт. Але Пуцін — не адзіны падазраваны ні па абвінавачванні ў агрэсіі, ні тым больш у незлічоных ваенных злачынствах.
У ваенных злачынствах, якія сістэматычна здзяйсняюцца, злачынствах супраць чалавечнасці і генацыдзе, як правіла, ёсць тыя, хто нясуць асноўную адказнасць як вяршыня адпаведнай сістэмы несправядлівасці. І ёсць тыя, хто нясуць адказнасць на падпарадкаваных узроўнях іерархіі — аж да ўзроўню тых, хто здзяйсняе зверствы на месцах. Такім чынам, падазрэнне ні ў якім разе не накіравана толькі на аднаго чалавека.
Ёсць яшчэ сёе-тое, на што я хацеў бы звярнуць асаблівую ўвагу. Безумоўна, калі злачынец прызнаны вінаватым, то мэта крымінальнага пераследу дасягаецца ў поўнай меры толькі пры асуджэнні і выкананні прысуду. Аднак нават пачатак следства з'яўляецца сігналам для свету, што робіцца ўсё магчымае для расследавання падазрэння ва ўчыненні злачынства, якое парушае міжнароднае права.
Нават міжнародны ордэр на арышт можа абмежаваць свабоду перамяшчэння падазраваных. І нават сфармуляваны абвінаваўчы акт можа спрыяць дэлегітымізацыі лідара дзяржавы. Міжнародная супольнасць у асобе сістэмы крымінальнага судаводства, магчыма, не дасягне сваёй мэты ва ўсіх выпадках, але нават на шляху да яе дасягнення прасігналізуе, што сур'ёзна ставіцца да рэалізацыі міжнароднага права і да таго, каб назваць несправядлівасць яе сапраўдным імем.