Лу Капуцін. За два апошнія гады Лукашэнка канчаткова ператварыўся ў аватар Пуціна

Лонгрыд беларускай журналісткі Ірыны Халіп у расійскім выданні «Новая газета. Еўропа». «НЧ» прыводзіць тэкст.

«Ну ведаеце, мы ўдваіх — суагрэсары, самыя шкодныя, таксічныя людзі на планеце. У нас толькі адна спрэчка — хто большы. Уладзімір Уладзіміравіч кажа, што я. А я пачынаю думаць, што ён», — такімі фрывольна-вясёлымі рэплікамі забаўляў Аляксандр Лукашэнка журналістаў падчас візіту Уладзіміра Пуціна ў Мінск 19 снежня. Толькі гэтыя быццам бы спрэчкі, «хто большы» — усяго толькі какецтва. Таму што за апошнія два гады Лукашэнка добраахвотна адмовіўся ад уласнага голасу, прыняцця рашэнняў і самастойных паводзін. Гэта кошт расійскай падтрымкі ў жніўні 2020 года. Праўда, сустрэчных рахункаў за суагрэсію ён пакуль Пуціну не выстаўляў. Так што расійска-беларускія адносіны апошняга часу можна вызначыць адным словам: мілата.

Аб блізкасці

Ніколі яшчэ Шцірліц не быў так блізкі да правалу, а Лукашэнка — да Пуціна. За апошнія два гады — з пачатку масавых пратэстаў у Беларусі — колькасць сустрэч Пуціна і Лукашэнкі перасягнула дыпламатычныя і нават саюзныя рамкі. Так часта ў наш час не сустракаюцца нават вельмі блізкія сябры (калі яны, вядома, не жывуць у адным пад'ездзе). Дый рыторыка змянілася цалкам. Цяпер двух «прэзідэнтаў», падобна, нішто не раз'ядноўвае: ні ўзгадненне коштаў на газ, ні падробленыя фітасанітарныя сертыфікаты, ні падатковы манеўр, ні падпісанне саюзных пагадненняў. Таму што ў іх з'явіўся галоўны агульны інтарэс: абыход санкцый.

Анансуючы апошні візіт Пуціна ў Мінск, Лукашэнка тлумачыў на пашыраным пасяджэнні ўрада 16 снежня, чаму іх двухбаковыя сустрэчы сталі настолькі частымі: «Раней, сустракаючыся з прэзідэнтам, кіраўніцтвам Расіі, мы абмяркоўвалі пытанні тактычнага характару. Ад гэтага нікуды не дзецца, паколькі супраць Расіі і Беларусі былі ўведзены страшныя, можна сказаць, санкцыі. Супраць Расіі аж каля 900 нейкіх там... Ну, а супраць нас — заадно, каб праз нас, як яны кажуць, Расія не магла абысці гэтыя санкцыі. Таму нам давялося цягам года сустракацца і рэагаваць на тую сітуацыю, якая складвалася ў выніку ціску на нас калектыўнага Захаду. То-бок гэта былі пытанні бягучага тактычнага ў асноўным характару. Хоць мы на кожнай сустрэчы праз гэтыя пытанні спрабавалі зазірнуць у будучыню».

У гэтым годзе складаная сітуацыя, паводле версіі Лукашэнкі, складвалася ў выніку ціску калектыўнага Захаду, а зусім не з-за развязанай Расіяй вайны. У мінулым — таксама па віне Захаду, а не па прычыне масавых рэпрэсій у Беларусі.

Лукашэнка, падобна, ужо і сам паверыў, што ў жніўні 2020 года яго атакаваў Захад, каб пазбавіць Беларусь суверэнітэту, а адважны саюзнік працягнуў руку: «Расія заўсёды ішла нам насустрач, і мы ідзём насустрач Расійскай Федэрацыі ў самую цяжкую хвіліну».

Нішто так не збліжае і не аб'ядноўвае, як агульныя праблемы. Раней адносіны Лукашэнкі і Пуціна гойдаліся маятнікам ад братэрскіх абдымкаў да лютай нянавісці проста таму, што ў Расіі, па сутнасці, не было вялікіх праблем. Нафта пампавалася, газ, весела насвістваючы, ішоў на Захад, Пуцін, нягледзячы на акупацыю Крыма, прымаўся прыстойным заходнім грамадствам. І Масква час ад часу пачынала гаварыць з пазіцыі моцнага і нагадваць Мінску, за чый кошт гулянка. Мінск, у сваю чаргу, тут жа заяўляў, што Расія марыць пазбавіць Беларусь суверэнітэту і ўключыць яе чарговым Крымам у свой склад.

Аб ваганнях

«Шантажыраваць Беларусь, нахіляць, станавіцца каленам на грудзі — бескарысна. Я разумею гэтыя намёкі: атрымаеце нафту, але давайце разбурайце краіну і ўступайце ў склад Расіі. Я заўсёды задаю пытанне: такія рэчы ў імя чаго робяцца? Вы падумалі аб наступствах? Як на гэта паглядзяць у нашай і вашай краіне,  міжнародная супольнасць? Не кіем, дык палкай інкарпаруе краіну ў склад іншай краіны!» — цяпер ужо цяжка паверыць, што Лукашэнка мог так эмацыйна вінаваціць Расію ў спробах захопу.

А між тым ён так казаў усяго чатыры гады таму, у снежні 2018 года, на прэс-канферэнцыі для расійскіх журналістаў. Лукашэнка тады запрасіў сотню федэральных і рэгіянальных медыя Расіі прыехаць у Мінск. Тыдзень расійскіх журналістаў вазілі па беларускіх прадпрыемствах, стадыёнах і рэстаранах, а ў канцы паездкі адбылася чатырохгадзінная прэс-канферэнцыя.

І гэта таксама было відавочна на злосць Пуціну: ён традыцыйна сустракаўся з журналістамі ў снежні, а цяпер Лукашэнка з імі ж сустракаецца, толькі на сваёй тэрыторыі.

Тады Лукашэнка абурыўся не столькі з-за ўласна цэн на газ (цэны на кожны наступны год у рэшце рэшт узгаднялі заўсёды, нават пасля суровых двухбаковых баталій; часам, як у 2006 годзе, і зусім у 23.59, за хвіліну да бою курантаў), колькі з-за таго, што прынцып «газ і нафта ў абмен на пацалункі» перастаў дзейнічаць і Масква запатрабавала больш цеснай інтэграцыі. У снежні 2018 года на пасяджэнні Еўразійскага эканамічнага савета Лукашэнка загаварыў пра розныя механізмы фарміравання цэн для Смаленскай вобласці і для Беларусі, на што тагачасны віцэ-прэм'ер урада Расіі Дзмітрый Козак адказаў, што абмяркоўваць гэта можна толькі пасля прыняцця «прынцыповых рашэнняў аб далейшай інтэграцыі ў рамках Саюзнай дзяржавы».

А праз год, займаючы пасаду старшыні ўрада Расіі, Дзмітрый Мядзведзеў заявіў, што дадатковая фінансавая падтрымка Беларусі магчымая толькі пасля падпісання ўсіх дарожных карт у колькасці 31 штукі. І гэта таксама было ў снежні: снежань наогул стаў самым неспакойным месяцам для двухбаковых адносін. Па-першае, гэта час, калі заключаецца дагавор аб пастаўках газу на наступны год, а па-другое, менавіта ў снежні (8 снежня 1999 года) быў падпісаны Дагавор аб стварэнні Саюзнай дзяржавы, і кожны год у гэтым месяцы малазразумелае міждзяржаўнае ўтварэнне вагаецца, як паненка напярэдадні імянін. Чаканні, істэрыкі, вокрыкі, шпількі — усё, як у жыцці.

«У нас ёсць міждзяржаўныя дагаворы, і мы ні аднаго з іх не парушылі. Расія ж штурхае іх у хвост і ў грыву», — гэта Лукашэнка казаў у 2017 годзе, калі ФСБ увяла памежную зону на мяжы з Беларуссю. «Я хачу, каб расійцы разумелі, асабліва кіраўніцтва Расіі, што мы не будзем хлопчыкамі на пабягушках», — фраза са штогадовага звароту ў 2016 годзе. «Нас палохаюць, што Расія, маўляў, вынайдзе свае сараканожкі і будзе ядзерныя боегалоўкі перавозіць на сваіх — і на здароўе! Калі ў іх ёсць сёння мазгі і грошы, якіх у іх няма — няхай вынаходзяць!» — гэта 2015 год, наведванне завода колавых цягачоў.

«Нават калі Пуцін прымусіў Лукашэнку да ўступлення ў вайну, то было б глупствам цяпер пра гэта трубіць»

Мы з Пуціным

Але пасля 2020 года ўсё змянілася. Спачатку свет заграз у пандэміі, а потым у Беларусі пачаліся пратэсты, якіх краіна яшчэ не ведала. У жніўні (дый у верасні) здавалася, што ножкі крэсла, на якім Лукашэнка сядзеў не рухаючыся з 1994 года, ужо падламаліся і ён вось-вось грымнецца разам з ненадзейнай дзеравякай. Вось тады ўсё стала мяняцца. 15 і 16 жніўня Пуцін і Лукашэнка размаўлялі па тэлефоне двойчы. І калі 15 жніўня, у суботу, прэс-служба Лукашэнкі скупа, адным радком, паведаміла, што «прэзідэнты абмеркавалі сітуацыю ў Беларусі і вакол яе», то 16 жніўня, калі ў Мінску прайшоў самы шматлікі марш за ўсю найноўшую гісторыю Беларусі, у паведамленні аб тэлефоннай размове было напісана, што Пуцін і Лукашэнка вырашылі, што «ў выпадку абвастрэння сітуацыі ў частцы знешніх пагроз бакі будуць рэагаваць сумесна ў адпаведнасці з палажэннямі, прадугледжанымі Дамовай аб калектыўнай бяспецы». Гэта ўжо быў сігнал: мы разам, мы заўсёды дамовімся, груган гругану вачэй не выдзеўбе, так што прытрымайце коней і наогул разыходзьцеся па дамах, пакуль войскі не ўвайшлі.

А 27 жніўня ў інтэрв'ю тэлеканалу «Расія» Пуцін яшчэ раз запэўніў усіх у тым, што абавязкова дапаможа Лукашэнку: «Аляксандр Рыгоравіч папрасіў мяне сфарміраваць пэўны рэзерв з супрацоўнікаў праваахоўных органаў, і я гэта зрабіў. Але мы дамовіліся таксама, што ён не будзе выкарыстаны да таго часу, пакуль сітуацыя не будзе выходзіць з-пад кантролю і пакуль экстрэмісцкія, я хачу гэта падкрэсліць, элементы, прыкрываючыся палітычнымі лозунгамі, не пяройдуць пэўных меж і не пачнуць простага разбою: не пачнуць падпальваць машыны, дамы, банкі, спрабаваць захопліваць адміністрацыйныя будынкі і гэтак далей».

Лукашэнка цалкам змяніў рыторыку — фактычна ў адзін дзень. Калі раней у залежнасці ад стадыі перамоў аб кошце на газ ён часта выкарыстоўваў абароты накшталт «нас не нахіліць», «суверэнітэт не здамо», «абыдземся без расійскай нафты, бо свабода не вымяраецца грашыма», прычым пад займеннікам «мы» меў на ўвазе беларускі народ, то пасля 9 жніўня «мы» было заменена на «мы з Пуціным».

17 жніўня, наведванне завода колавых цягачоў: «Ды не, мы з Пуціным аднаго меркавання, што ўсё там — заварушка гэтая — не дарэмна».

21 жніўня, паездка ў Мінскую вобласць: «Вядома, ні я, ні Пуцін на гэта ніколі не пойдзем, і мы дамо сур'ёзны адказ на гэтыя намеры». (Тады ж Лукашэнка прызнаўся, што ў Мінск прыехалі расійскія прапагандысты: «Я папрасіў расійцаў: дайце нам дзве-тры групы журналістаў на ўсялякі выпадак. Гэта шэсць ці дзевяць чалавек з самага прасунутага тэлебачання... Мы расійцам не плацім наогул. Слухайце, няўжо я для шасці або дзевяці чалавек не знайду ў Расіі сяброў, якія падтрымаюць гэтых людзей?»)

22 жніўня, паездка ў Гродна: «І мы з Пуціным сышліся ў меркаванні: нас труцяць тут, каб потым кінуцца на Расію».

28 жніўня, паездка ў Оршу: «Мы з прэзідэнтам Расіі разумеем, што можа быць, калі мы празяваем... Мы стварылі рэзервы з ім. Ніводзін жаўнер з Расіі не перасёк нашу мяжу».

8 верасня, прэс-канферэнцыя для расійскіх журналістаў: «Я размаўляў са многімі прэзідэнтамі, са сваім старэйшым сябрам, старэйшым братам, як я яго называю, Уладзімірам Пуціным». Тут, праўда, можна выказаць здагадку пра нейкую шпільку або дулю ў кішэні, таму што розніца ва ўзросце ў Пуціна і Лукашэнкі — два гады. Чатырохгадовы можа лічыць шасцігадовага старэйшым сябрам, але пад 70 гадоў гэта ўжо гучыць трохі здзекліва: быццам падкрэсліванне сталага ўзросту «старэйшага сябра і брата». Зрэшты, гэтая фігура прамовы, магчыма, захавалася ў якасці маўленчага рэфлексу яшчэ з тых часоў, калі гучала ў кантэксце «беларусаў не нахіліць».

Перадваенная ідылія

А потым пайшлі частыя сустрэчы. Прычым доўгія, душэўныя, з ласкавымі інтанацыямі, быццам вячоркі на прызбе са старадаўнім — ох, прабачце — старэйшым сябрам. 14 верасня, на наступны дзень пасля статысячнага маршу пад лозунгам «Ідзём на Дразды!» (пратэстоўцы сапраўды спрабавалі прарвацца да рэзідэнцыі Лукашэнкі ў пасёлку Дразды) і сотняў затрыманых, Лукашэнка паляцеў у Сочы. Потым казаў, што абмеркавалі збліжэнне рынкаў і супрацоўніцтва ў сферы ВПК. Вымавіў навеяную сустрэчай з Пуціным фразу: «Армія, якая не ваюе — гэта не армія!».

Магчыма, варта было насцярожыцца яшчэ тады. Размовы пра армію, якая павінна ваяваць, перш ён не вёў ніколі. А цяпер па ўскосных прыкметах, рэпліках, агаворках здаецца, што тады, за паўтара года да вайны, яны ўжо абмяркоўвалі і яе, і наступныя санкцыі, і шляхі іх сумеснага абыходу. Крэдытны мільярд, які Беларусь павінна была выплаціць Расіі ў 2020 годзе, на той вераснёўскай сустрэчы быў перанесены на наступны год.

Лукашэнка паабяцаў у абмен на абарону і дапамогу Масквы «ніколі не кінуць каменю ў бок усходу, Расіі». Увогуле пачалася вялікая беларуска-расійская ідылія.

Летась Лукашэнка і Пуцін сустракаліся шэсць разоў. 22 лютага 2021 года Лукашэнка зноў паляцеў у Сочы. Тыя самыя дарожныя карты, з-за якіх у 2018-2019 гадах пёры ляцелі ва ўсе бакі, нечакана сталі называцца саюзнымі праграмамі (Лукашэнка нават вымавіў моднае слова «рэбрэндынг»), і «малодшы сябар» далажыў старэйшаму, што ўсё гатова да падпісання і ніякіх рознагалоссяў больш няма.

22 красавіка ён паляцеў у Маскву і, акрамя чарговага дакладу аб гатоўнасці саюзных праграм да падпісання, саюзнікі папляткарылі пра Украіну і Зяленскага. «У апошні час дзеючае кіраўніцтва Украіны распачало вельмі шмат крокаў, разбуральных для расійска-ўкраінскіх адносін», — сказаў Пуцін. «Мне здаецца, Уладзімір Уладзіміравіч, Зяленскаму ўжо пара навучыцца канкрэтна, дыпламатычна сябе паводзіць, акрамя ўсяго іншага», — ахвотна падтакнуў Лукашэнка.

28 траўня — зноў Сочы. Бессэнсоўная з пункту гледжання публічнай інфармацыі сустрэча, на якой Лукашэнка і Пуцін успаміналі, як год таму вывозілі сваіх грамадзян з краін, што абвясцілі лакдаўн і адмянілі авіярэйсы, абмяркоўвалі тэмпературу вады ў Чорным моры і радзілі, ці не пайсці выкупацца. На наступны дзень —сумесная марская прагулка на яхце. Бо толькі месяц прайшоў з апошняй сустрэчы, і абмяркоўваць, відаць, і няма чаго.

13 ліпеня Лукашэнка ўжо ў Санкт-Пецярбургу, 9 верасня — у Маскве. І ўсё так ладненька, як раней не бывала. Нават сумесную прэс-канферэнцыю Лукашэнка і Пуцін далі, усім прысутным у чарговы раз распавялі аб саюзным будаўніцтве і гатоўнасці праграм да падпісання. Аказваецца, насуперак сцвярджэнню Лукашэнкі ў 2018 годзе, усё было не так. Праз тры гады на той прэс-канферэнцыі ён заявіў, што зусім не было ніякай пагрозы інкарпаравання: «Павінен сказаць, што мы на гэтую хваробу і не хварэлі з прэзідэнтам Расіі. Калі хтосьці на гэта хварэў, можам падлячыць».

Украінскі эксперт: «Лукашэнка ў чарговы раз кіне Пуціна»

Вось толькі саміх сябе яны відавочна не падлячылі, і на апошняй сустрэчы мінулага года (29 снежня) ужо цалкам відавочна абмяркоўвалі будучую вайну і ступень удзелу Беларусі ў ёй. Лукашэнка некалькі разоў паўтарыў просьбу праводзіць пабольш вучэнняў расійскіх войскаў на беларускай тэрыторыі, а лепш наогул не перарываць іх: «Вы мяне заўсёды падтрымлівалі ў гэтым плане. Я вось звярнуўся да вас, каб мы не спынялі нашы сумесныя вучэнні. Каб мы працягнулі стварэнне цэнтраў па навучанні нашых хлопцаў, перш за ўсё новых узораў ваеннай тэхнікі, якую мы закупляем у Расіі. Мы гэта робім... Ведаю, вы і вашыя ваенныя разглядаеце мае прапановы па вучэннях на тэрыторыі Беларусі. Хацелася б, каб гэтыя рашэнні былі прынятыя вамі. Гэта на карысць беларуска-расійскім адносінам будзе».

Пуцін адказаў: «Як вы і прапаноўвалі, мы правядзём у пачатку года. Там вайскоўцы ўзгодняць. У сакавіку-лютым. Не ведаю, калі яны вырашаць». Цяпер мы ведаем, калі вырашылі. І што яны вырашылі з нагоды гэтых «сумесных вучэнняў» — таксама ведаем.

Тады гэта гучала не настолькі страшна, хутчэй звычайнай дэмагогіяй. А цяпер гучыць як папярэджанне, якога свет не пачуў.

Саўдзельнік

Вайна пачалася, па сутнасці, таксама з іх сустрэчы. 10 лютага ў Беларусі пачаліся сумесныя ваенныя вучэнні «Саюзная рашучасць-2022»: электронны пуск ракет сумеснай групоўкай ракетных войскаў, паветраны бой, удар па калонах тэхнікі сістэмамі залпавага агню «Смерч» і «Ураган», ракетна-бомбавыя ўдары з самалётаў і верталётаў. За ўсім гэтым уважліва назіраў Лукашэнка на палігоне «Асіповіцкі» перад паездкай у Маскву. Менавіта тады ён сказаў, што расійскія войскі будуць знаходзіцца на тэрыторыі Беларусі пасля заканчэння вучэнняў столькі, колькі будзе трэба («Колькі нам трэба для таго, каб абараніць нашу тэрыторыю і паказаць усім, што мы да гэтай абароны гатовыя»), а на пытанне аб магчымым уварванні расійскіх войскаў з боку Беларусі ва Украіну адказаў: «Вы дагэтуль верыце, што мы будзем адсюль нападаць на Украіну ці ў вас ужо, прабачце, па-народнаму скажу, гэты «бздык» прайшоў?» Да нападу заставаўся тыдзень.

18 лютага Лукашэнка паляцеў у Маскву, дзе разам з Пуціным яны запэўнівалі ў святле сафітаў, што ніхто не збіраецца нападаць на Украіну, што напружанасць нагнятае Захад (ён жа і ўкідвае ілжывыя чуткі пра тое, што другі крок вось-вось адбудзецца), што гэта не трэба ні Расіі, ні Беларусі. А сустрэча — проста таму, што ў пачатку года трэба ўсё прадумаць для супрацьстаяння эканамічнаму ціску. Пра «МакДоналдс» і «ІКЕА» яны наўрад ці ў гэты момант думалі, але да санкцый рыхтаваліся сур'ёзна, як і да вайны.

11 сакавіка Пуцін і Лукашэнка абмяркоўвалі ў Крамлі супрацьдзеянне санкцыям. 12 красавіка на касмадроме «Усходні» кляліся адзін аднаму ў тым, што Айчына ў іх адна, агульная, а Лукашэнка яшчэ і распавядаў, што Бучу зладзілі англічане, але, на шчасце, беларускія спецслужбы разам з ФСБ гэтую «брыдкую, гідкую пазіцыю Захаду» выкрылі. 16 траўня ў Маскве казалі аб імпартазамяшчэнні. 23 траўня ў Сочы захапляліся ўмацаваннем і небывалымі тэмпамі развіцця эканомікі Саюзнай дзяржавы, нягледзячы на санкцыі, і выказвалі асцярогі з нагоды таго, што Польшча хоча раздзяліць Украіну і адхапіць сабе кавалак.

25 чэрвеня ў Санкт-Пецярбургу Лукашэнка прасіў Пуціна дапамагчы пераабсталяваць вайсковыя самалёты для ядзерных зарадаў, а той, у сваю чаргу, абяцаў мадэрнізацыю на расійскіх авіярамонтных заводах і падрыхтоўку беларускіх спецыялістаў, ды яшчэ «Іскандэры» ў падарунак. 26 верасня ў Сочы абмяркоўвалі, што Лукашэнку і Пуціна павінны паважаць, а без належнай павагі яны ні з кім і размаўляць не стануць, таму што гордыя славяне і не пацерпяць зневажанняў. 7 кастрычніка ў Маскве Лукашэнка дарыў Пуціну трактар.

19 снежня Пуцін прыехаў у Мінск упершыню за тры гады, і гэта была іх восьмая за год сустрэча сам-насам. Пасля пашыраных перамоў аб запуску беларускага касманаўта ў складзе расійскага экіпажа і падрыхтоўцы беларускіх лётчыкаў для мадэрнізаваных у Расіі самалётаў саюзнікі адправіліся ў рэзідэнцыю Лукашэнкі ў Астрашыцкім гарадку на «сапраўдную беларускую вячэру». Самалёт расійскага прэзідэнта вылецеў з мінскага аэрапорта ў гадзіну ночы. Верагодна, вячэра ўдалася.

«Ощетинившаяся глухомань». Лонгрыд Віктара Шэндэровіча аб Пуціне, вайне і гістарычнай адказнасці

А акрамя таго, былі сустрэчы ў рамках пасяджэнняў СНД, Саюзнай дзяржавы, ЕўрАзЭС. І бясконцыя тэлефонныя размовы, і пастаяннае ўжыванне Лукашэнкам падчас любых дыялогаў — з пасламі, журналістамі, чыноўнікамі, — сталай фразы «мы з Пуціным». Яна ўжо гучыць як гогалеўскае «Э! сказалі мы з Пятром Іванавічам». Лукашэнка ўсё радзей кажа «я» і ўсё часцей «мы з Пуціным». Няўжо ім абодвум у дзяцінстве мамы не казалі, што не трэба вадзіцца з дрэннай кампаніяй?

Так часта не сустракаюцца нават блізкія сябры, якія жывуць у розных дзяржавах. Так часта не сустракаюцца саюзнікі. Так часта сустракаюцца хіба што саўдзельнікі. Прычым адзін з іх добраахвотна бярэ на сябе ролю малодшанькага, залежнага, безгалосага, які выконвае дробныя даручэнні: па піва збегаць або «на строме» пастаяць.