Будапешцкі мемарандум — адна з самых цудоўных гісторый хлусні ў сучаснай гісторыі чалавецтва?
Сёння, 5 снежня, — 30 гадоў з падпісання Будапешцкаму мемарандуму, паводле якога Украіна, як і Беларусь, адмовілася ад ядзернай зброі ў абмен на гарантыі тэрытарыяльнай цэласнасці з боку Расіі, ЗША і Вялікабрытаніі. Чаму Будапешцкі мемарандум не абараніў Украіну ад вайны?
Другі прэзідэнт Украіны Леанід Кучма падпісаў Будапешцкі мемарандум пад гарантыі прэзідэнта ЗША Біла Клінтана і іншых лідараў. Фота Getty Images
Чаму Будапешцкі мемарандум не абараніў Украіну ад вайны?
Сёння спаўняецца 30 гадоў Будапешцкаму мемарандуму, паводле якога Украіна, як і Беларусь, адмовілася ад ядзернай зброі ў абмен на гарантыі тэрытарыяльнай цэласнасці з боку Расіі, ЗША і Вялікабрытаніі. Аднак у 2014 годзе Масква акупавала Крым, пачала вайну на Данбасе, а праз восем гадоў пачала поўнамаштабнае ўварванне.
Чаму мемарандум не спрацаваў і ці магчыма ў сувязі з гэтым аднаўленне ядзернага статусу, высвятляла РБК-Украіна.
Хто і як прымусіў Украіну адмовіцца ад ядзернай зброі
Пасля распаду СССР Украіна атрымала адну з самых магутных армій і трэці ядзерны арсенал. І гэта вельмі непакоіла калектыўны Захад на чале з ЗША. У пачатку 1990-х погляды Вашынгтона і Масквы рэдка супадалі, аднак абодва хацелі бачыць Украіну бяз'ядзернай дзяржавай.
Таму на маладую дзяржаву пастаянна ціснулі, патрабуючы пазбавіцца ад боегаловак, — піша ўкраінскі сайт.
Як нагадаў першы прэзідэнт Леанід Краўчук, ЗША пагражалі санкцыямі і поўнай ізаляцыяй.
«І Клінтан, і віцэ-прэзідэнт Гор сказалі, што калі Украіна паступіць інакш, то пачнуцца «эканамічныя санкцыі, і не толькі эканамічныя», — сказаў ён — сказаў у адным з інтэрв'ю.
Таму 14 студзеня 1994 года Краўчук, лідары ЗША і Расіі — Біл Клінтан і Барыс Ельцын — абнародавалі сумесную заяву аб вывадзе стратэгічнай ядзернай зброі і прынцыповай згодзе Масквы на пэўную кампенсацыю.
Біл Клінтан, Барыс Ельцын і Леанід Краўчук пасля сумеснай заявы ў Маскве, 1994 год. Фота clintonlibrary.gov
Менш чым праз год, 5 снежня 1994 года, наступны прэзідэнт Украіны Леанід Кучма падпісаў у Будапешце (Венгрыя) Мемарандум аб гарантыях бяспекі ў сувязі з далучэннем Украіны да Дамовы аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі. Пазней да Будапешцкага мемарандума далучыліся Францыя і Кітай.
Згодна з дакументам, Кіеў адмовіўся ад ядзернага арсеналу, замест гэтага ЗША, РФ і Вялікабрытанія абавязаліся паважаць незалежнасць і межы Украіны, устрымлівацца ад ужывання сілы (ці нават ад пагрозы сілай), ад эканамічнага ціску, гэта значыць ад усяго, што магло парушыць яе суверэнітэт.
Яшчэ ў 2009 годзе другі прэзідэнт Леанід Кучма заявіў, што Будапешцкі мемарандум не змяшчае рэальных гарантый бяспекі.
«Тагачасны прэзідэнт Францыі Франсуа Мітэран сказаў: «Сынок, не вер гэтаму дакументу, цябе падмануць», — сказаў Кучма на міжнароднай канферэнцыі ў Ерусаліме.
Украіна выканала свае абавязальніцтвы і 2 чэрвеня 1996 года афіцыйна пазбавілася статусу ядзернай дзяржавы. Аддаўшы, па розных ацэнках, ад 1,5 да 2,1 тысяч стратэгічных і ад 2,8 да 4,8 тысяч тактычных боегаловак.
Украінскія і амерыканскія чыноўнікі каля шахты 43-й ракетнай арміі, Першамайск, 1994 год. Фота dtra.mil
«На мой погляд, гэта была адна з самых цудоўных гісторый хлусні ў сучаснай гісторыі чалавецтва. З вамі падпісалі дакумент, якога насамрэч не існавала. Гэта значыць ілюзія — падпісалі тое, што не спрацавала. Гэта значыць, гэта была ілюзія», — сказаў ён. І ўсе, хто падпісаўся, гэта зразумелі», — распавёў РБК-Украіна дарадца кіраўніка Офісу прэзідэнта Міхаіл Падаляк.
Юрый Кастэнка, міністр аховы навакольнага асяроддзя і ядзернай бяспекі ў 1990-я гады, лічыць правільным задаваць пытанне: не «ці магла Украіна пакінуць ядзерную зброю?», а «чаму яна фактычна нічога не атрымала ўзамен?».
«Толькі апошні эшалон з ядзернымі боегалоўкамі пакінуў Украіну ў чэрвені 1996 года, мы сталі нецікавыя для Захаду. А што браць з Украіны? Эканоміка працуе ў расійскай сістэме каардынат, усе прапановы ЗША былі адхіленыя», — сказаў ён у размова з выданнем.
Паводле яго слоў, ЗША прапаноўвалі іншы варыянт раззбраення: перапрацоўваць высокаўзбагачаны ўран і плутоній у паліва для АЭС. Амерыканскі бок быў гатовы прафінансаваць гэты праект. Калі б гэта здарылася, то, паводле ягоных ацэнак, паліва хапіла б на сённяшні дзень.
Чаму Будапешцкі мемарандум не працуе
У 1990-я гады здавалася, што на Украіну ніхто не нападзе. Нават Уладзімір Пуцін адразу пасля прыходу да ўлады неаднаразова падкрэсліваў, што паважае межы суседняй дзяржавы. «Мы не хочам забіраць Крым, гэта абсалютная дурнота. Калі мы пачнем нешта адбіраць у кагосьці, яны абавязкова нешта адбяруць у нас», — сказаў ён.
Пазней ён паўтарыў, што Крым не з'яўляецца спрэчнай тэрыторыяй, а Расія даўно прызнала межы Украіны. «Пытанне аб нейкіх падобных мэтах для Расіі, я лічу, мае правакацыйны сэнс», — дадаў Пуцін.
Аднак як толькі Украіна паспрабавала вырвацца з ценю так званага «старэйшага брата», рыторыка змянілася. А падпісанты Будапешцкага мемарандума не заступіліся за Украіну ні пасля акупацыі Крыма, ні пасля пачатку вайны на Данбасе.
Яшчэ падчас поўнамаштабнага ўварвання ў Расійскую Федэрацыю былы прэзідэнт ЗША Біл Клінтан папрасіў прабачэння за тое, што прымусіў адмовіцца ад ядзернай зброі.
«Я адчуваю сябе асабіста датычным да таго, што прымусіў (украінцаў, — рэд.) адмовіцца ад ядзернай зброі. І ніхто з іх не верыць, што Расія пайшла б на гэта (ўварванне, — рэд.), калі б ва Украіны яшчэ была зброя,» — прызнаў ён.
Яшчэ падчас поўнамаштабнай вайны Біл Клінтан прызнаваўся, што ціснуў на Украіну, каб яна адмовілася ад ядзернай зброі. Фота GettyImages
Заходнія гаранты не змаглі ці не захацелі цалкам абараніць Украіну нібыта з-за рознагалоссяў у разуменні зместу і сэнсу Будапешцкага мемарандума. Бо калі ва ўкраінскім варыянце назва гучыць як «Мемарандум аб гарантыях бяспекі», то ў ангельскай — «Мэмарандум пра бяспечныя гарантыі». Хаця з іншага боку подпісы кіраўнікоў ЗША і Вялікабрытаніі стаяць пад украінскім і расійскім асобнікамі, дзе напісана, адпаведна «гарантыі».
Дакумент не падлягаў ратыфікацыі ў парламентах, але заставаўся паўнавартасным міжнародным дагаворам. Але без механізму гарантый бяспекі. На практыцы ўвесь інструментарый зводзіўся да «кансультацый», у якіх Расія па зразумелых прычынах удзельнічаць не мела намеру.
«Гэта не пытанне ядзернай зброі або стратэгічнай бамбардзіровачнай авіяцыі, гэта пытанне таго, хто пра што дамаўляўся, якія былі інструменты для выканання дамоўленасцяў. Там не толькі не прапісаны канкрэтныя гарантыі, што трэба рабіць у той ці іншай сітуацыі, больш за тое, адзін з гарантаў і пачаў вайну», — сказаў Падаляк у каментары РБК-Украіна.
Вось так выглядае адна са старонак Будапешцкага мемарандума (фота РБК-Украіна)
Яшчэ ў 2016 годзе Краўчук быў упэўнены: заходнія краіны проста баяцца ваяваць з Расіяй.
«Расія вядзе агрэсію супраць Украіны. Усе гэтыя краіны павінны аб'яднацца і спыніць Расію. Вось я замест Абамы (тагачаснага прэзідэнта ЗША, — рэд.) сяджу і думаю: «Трэцяя сусветная вайна непазбежная»... У гэтым выпадку на першым месцы ўжо не тэрыторыя, не ўмацаванне суверэнітэту адной краіны, а ўмацаванне чалавецтва», — сказаў ён.
Ці можа Украіна вярнуцца да ядзернага статусу?
Лагічна, што гэта было толькі пытаннем часу, перш чым іншыя падпісанты праігнаравалі Будапешцкі мемарандум аб тым, ці варта заставацца бяз'ядзернай краінай.
За некалькі дзён да поўнамаштабнага расійскага ўварвання на Мюнхенскай канферэнцыі па бяспецы прэзідэнт Уладзімір Зяленскі нагадаў Захаду аб гарантыях бяспекі, атрыманых за адмову ад ядзернага арсенала.
«У нас няма гэтай зброі, няма ў нас і бяспекі. У нас таксама няма часткі тэрыторый нашай дзяржавы... Будапешцкі мемарандум не працуе, і ўсе пакетныя рашэнні пастаўленыя пад пытанне,» — сказаў ён.
Восенню 2024 года на прэс-канферэнцыі ў Бруселі ён паведаміў падрабязнасці размовы з Дональдам Трампам, які на той момант быў кандыдатам у прэзідэнты ЗША. У прыватнасці, тое, што дамоўленасці партнёраў Украіны па Будапешцкім мемарандуме з Расійскай Федэрацыяй не працуюць, але ні адна з гэтых ядзерных дзяржаў не пацярпела.
«Хто адмовіўся ад ядзернай зброі? Усе? Ні адзін. Хто? Украіна. Хто сёння ваюе? Украіна... І ў размове з Дональдам Трампам я сказаў яму, што так у нас гэта працуе. Выйсце? Або ва Украіны будзе ядзерная зброя — і тады гэта абарона для нас, або ў нас павінен быць нейкі альянс», — сказаў Зяленскі.
Пасля ён і члены яго каманды тлумачылі, што прыярытэтам з'яўляецца ўступленне ў NATO. Бо наступствы самастойнага запуску ядзернай зброі ўявіць няцяжка, бо заходнія партнёры цалкам маглі прынцыпова адмовіцца ад падтрымкі Украіны.
Міхаіл Падаляк тлумачыць, што няма сродкаў і рэсурсаў, каб атрымаць зброю, якая будзе маштабнай і эфектыўнай.
«І атрымаць брудную плутоніевую бомбу, якая нават не будзе вырашаць тактычныя задачы, а звядзе на нішто рэпутацыю Украіны, якая адмовілася ад абавязацельстваў, узятых на сябе па тым жа Будапешцкім мемарандуме, будзе дзіўна. Гэта значыць, ніякіх ваенных пытанняў вы не вырашаеце, а заадно абнуліце сябе», — дадаў дарадца кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта Украіны.
***
Калі ЗША ціснулі на Кіеў, каб той пазбавіўся свайго ядзернага арсеналу, у свядомасці Захаду Расія лічылася больш надзейным партнёрам, магчыма, з-за яе нібыта дэмакратычных паўнамоцтваў. Аднак, як паказала гісторыя, на самой справе Масква не адмовілася ад імперскіх амбіцый і ваяўнічай рыторыкі. А праз 30 гадоў РФ пагражае ядзернымі ўдарамі па «цэнтрах прыняцця рашэнняў» не толькі ва Украіне.
Гісторыя Будапешцкага мемарандума павінна стаць добрым урокам. Улічваючы размовы пра тое, як можа выглядаць будучы мір з Расіяй, неабходна дамагчыся не толькі канкрэтных гарантый ад канкрэтных гарантаў, але і эфектыўнага механізму іх рэалізацыі. Інакш з часам і гэты мір чакае лёс «Будапешта».