«Тата сказаў, што не паедзе ваяваць супраць Украіны, калі я не буду выходзіць на мітынгі»

Мы пісалі пра тое, як прапаганда абвастрае канфрантацыю паміж беларускімі маладзёнамі і іх бацькамі. Беларускія «акулы» тэлебачання на чале са спадаром Азаронкам робяць сваю працу не так прафесійна, як расійскія прапагандысты, штампамі якіх і карыстаюцца ў спрэчках. Калі злачыннае прапагандысцкае слова так моцна ўплывае на народ чужой краіны, тады што яно робіць са сваёй непасрэднай аўдыторыяй?

Пра гэта «Новаму Часу» распавяла Наталля, 23-гадовая студэнтка аднаго з прэстыжных маскоўскіх ВНУ. 

«У цэлым настрой у грамадстве вельмі змрочны, нават у тых, хто «за»

Прызнаюся, што за сваё жыццё я сама паспела стаць ахвярай расійскай прапаганды. У 14-м годзе, калі адбылася анэксія Крыма, мне было 16, я тады яшчэ жыла з бацькамі і думала, што ўсё, што адбываецца — правільна, што на Данбасе мы абаранялі сваіх.

Пазней у мяне істотна пашырылася асяроддзе. Цудоўна, калі сярод тваіх знаёмых ёсць людзі, якія не падзяляюць твае погляды. Тады іх аргументы прымушаюць задумвацца. У мяне з’явіўся блізкі сябар, з якім мы падоўгу абмяркоўвалі розныя пытанні з вобласці палітыкі, эканомікі, сацыялогіі… Спачатку мы ўвогуле не разумелі адно аднаго, але для нас было вельмі істотна імкнуцца да разумення. І пакрысе, вельмі павольна маё ўяўленне пра тое, што адбываецца ў Расіі, у свеце змянялася. Стала ясна, што любое веданне сумнеўна і варта яго праверыць. Мая трансфармацыя адбывалася доўга. Чым больш я навучалася, размаўляла з рознымі людзьмі, чым больш ездзіла па Расіі, тым больш сумнявалася ў той парадзігме свету, якую прапанавала мне расійскае тэлебачанне. З 24 лютага 2022 гэты мой трансфармацыйны працэс істотна паскорыўся. Маё жаданне даведацца больш пра палітычныя злачынствы, якія здзейсніла мая дзяржава, стала нашмат больш моцным. Больш за тое, проста даведацца для мяне ўжо не дастаткова, зараз я вельмі жадаю асабіста зрабіць нешта дзеля справядлівасці.

У маіх бацькоў свет абсалютна чорна-белы. У іх ёсць канкрэтныя сябры і канкрэтная ворагі. Зараз з імі размаўляць — як аб сцяну біцца. Але ж, нягледзячы ні на што, яны бясконца мяне любяць. Таму мы як можам стараемся захаваць нашыя адносіны, каб спакойна размаўляць хаця б на самыя простыя, побытавыя тэмы і хоць у гэтых дыялогах адчуваць нашу еднасць, як раней. Дакладней, як раней ўжо не будзе, гэта ўсе разумеюць, але ж ёсць ілюзія нармальнай размовы.

А яшчэ ў мяне ёсць браты. З імі адносіны склаліся складаней. Яны ў той ці іншай ступені не падтрымліваюць расійскае ўварванне, але маю пазіцыю лічаць памылковай, таму што «трэба сядзець ціха». Яны вельмі баяцца. Гэты страх падзяляе і частка маіх знаёмых, людзей майго ўзросту. Увогуле, сыходзячы з розных размоваў, я падзяліла тых, хто не згодны, але выбірае маўчаць, на тры ўмоўныя групкі. Першыя баяцца, што можа пачацца «паляванне на вядзьмарак», што ўсіх, хто хоць што-небудзь выкажа, проста перасаджаюць. Другія кажуць, што прадстаўнікі апазіцыі здольныя нешта змяніць толькі ў горшы бок, што яны «расхістваюць лодку». І трэцяя пазіцыя гучыць так: тое, што пачалася вайна  (у іх выпадку — «спецаперацыя») — няправільна, але трэба да канца ўсіх гэтых страшных падзеяў падтрымліваць дзяржаўны курс, таму што калі «нашы» прайграюць, будзе яшчэ горш.

Я лічу, што ўсе гэтыя тры пазіцыі непазбежна памнажаюць зло, але вельмі стараюся нікога не асуджаць за іх шлях мыслення. Мая ж пазіцыя ў вачах многіх маіх знаёмых выглядае надта радыкальнай.

Па маіх адчуваннях у Расіі вельмі шмат людзей, якія не падтрымліваюць тое, што адбываецца, але адкрыта не выказваюцца. У цэлым настрой у грамадстве вельмі змрочны, нават у тых, хто «за». У мяне ёсць знаёмыя прыхільнікі «спецаперацыі», я стараюся размаўляць з імі, не абмяжоўвацца ад іх, таму што інакш яны здабываюць статус ворагаў. Часам нават стараюся дагрукацца да чалавека, пераканаць у чымсьці, але калі чалавек сам не гатовы да размовы, яго не пераканаеш. Дык вось гэтыя мае знаёмыя, за выключэннем асобнай катэгорыі зусім ушыбленых так званым патрыятызмам, вельмі моцна перажываюць. У першыя дні вайны большасць людзей увогуле былі ў гістэрычных станах праз вялізны ўзровень нявызначанасці сваёй будучыні. Прычыны гэтых гістэрычных станаў былі розныя. Аднойчы да мяне зайшоў знаёмы — гэта было ў першыя дні вайны — і распавёў, што не можа нармальна спаць праз страх за тое, што пакуль ён спіць, ЗША скінуць на нас ядзерную бомбу. То бок нехта баяўся, што зараз на нас усе нападуць і захопяць, а нехта пужаўся разумення таго, у якую жахлівую прорву коціцца Расія.

«Для іх было прасцей убудаваць вайну ў свой малюнак свету, чым з’ехаць з глузду»

У мяне і многіх маіх сяброў за першыя дні вайны цалкам змяніўся малюнак свету. Звыкаць да думкі, што твая краіна напала на іншую, было вельмі балюча. Падавалася, што гэта можа адбыцца з кім заўгодна, але не з намі. Першыя дні вайны адчуваліся так, нібы кожную раніцу прачынаешся ў пекле.

А ў іншай катэгорыі людзей, у тым ліку ў маіх бацькоў, вайна цалкам лагічна ўбудавалася ў малюнак свету. Пры гэтым яны не адмаўляюць таго, што «на» ці «ва» Украіне адбываецца трагедыя. Але па іх уяўленнях гэтая трагедыя несупастаўная з тым, што магло б здарыцца, з тымі «чатырма месцамі, адкуль на Беларусь рыхтаваўся напад». Яны кажуць: «Вядома, гэта страшна, але каб Расія не напала першай, было б яшчэ горш».

У мяне быў пэўны трамплін, які дазволіў рэзка змяніць свой пункт гледжання на расійскую рэчаіснасць, у выглядзе адукацыі, інфармацыі пра дзеянні Расіі да вайны, даволі шырокае асяроддзе з рознымі меркаваннямі… Але ў многіх маіх знаёмых, якія зараз падтрымліваюць тое, што адбываецца, такога трампліну не было. Таму для іх было прасцей убудаваць гэта ў свой малюнак свету, чым з’ехаць з глузду. Я не ўяўляю, наколькі яны будуць гатовыя змяніць свой светапогляд у далейшым і што з імі адбудзецца пры гэтай змене.

«Ужо нават не ведаю, колькі разоў бацькі абвінавацілі мяне ў здрадзе»

За два ці тры дні да вайны я нават пачала запісваць тое, што адчуваю. Магчыма гэта дзіўна прагучыць, але мне падавалася, што ўвесь свет падзелены на дзве часткі — у першай усё добра, а ў іншай пачынаецца вайна. І я тады запісала, што раней ці пазней, але адна з гэтых частак абавязкова паглыне іншую. 23 лютага мы з сябрамі неяк калектыўна адчулі моцную трывогу і выйшлі на шпацыр. Доўга гулялі, вельмі душэўна правялі час. А раніцай 24 лютага я прачнулася ад смс сяброўкі пра тое, што наша агульная знаёмая тэрмінова з’яжджае з Кіева, таму што пачаліся выбухі. Гэта было вельмі страшна. Я атрымала інфармацыю не з навінаў, а ад непасрэднай ахвяры гэтай вайны — маёй знаёмай. Гэта было для мяне ўдарам. У далейшыя дні я не магла ўзяцца ні за што, хоць вядома, у мяне былі нейкія планы. Усе мае думкі былі занятыя спробай усвядоміць тое, што адбываецца.

Але самым цяжкім у першы дзень была размова з бацькамі. Адразу стала зразумела, што нашае разуменне падзеяў ніяк не супадае, што мы падзеленыя нейкай прорвай. Пасля размовы з імі я проста села і заплакала. Для мяне не адчуваць падтрымку ад блізкіх людзей — невыносна.

У першыя дні, калі старалася нешта да іх давесці, я абапіралася на прыклады з рускай класічнай літаратуры — у нас жа цудоўная літаратура, якая заўжды падымае тэмы добрага і злога, чалавекалюбства, справядлівасці, прабачэння… І вось я прыводзіла ім гэтыя прыклады і бачыла, як яны з кожнай секундай раз’юшваюцца. Увогуле ў першыя дні большасць людзей праз шок былі не здольныя да эмпатыі. Я глядзела на бацькоў, на іх жарсць, іх гнеў і пачынала плакаць. Мне было вельмі балюча за іх. А яны, у сваю чаргу, ужо нават не ведаю, колькі разоў бацькі абвінавацілі мяне ў здрадзе. Але ж я з дзяцінства выхаваная ў нейкай агромністай і амаль безумоўнай любові да Расіі — не да дзяржавы, але да краіны. У любові да літаратуры, да мовы, да людзей, да памяці родных, якія памерлі ў часы Вялікай Айчыннай вайны, я сама шмат часу правяла, збіраючы нейкія ўспаміны пра гэта ці размаўляючы з ветэранамі. Але прапаганда прымусіла маіх бацькоў забыць пра тое, што я не нейкі там «кардонны ліберал» з ТБ, ніякі не замежны агент, а проста іх дачка. Гэта было вельмі балюча. І вядома, я кожны дзень перажываю за тое, як потым ім будзе невыносна прызнаць, што іх ацэнка таго, што адбываецца, была калі не памылковай, тады вельмі бесчалавечнай.

Я разумею, што і я магу памыляцца. Напэўна, я шмат чаго разумею не так, але мяне вельмі пужае безумоўная ўпэўненасць бацькоў у тым, што яны лічаць праўдай. Часам, калі я задавала бацькам пытанні, скіраваныя на тое, каб разбіць прапагандысцкія штампы ў іх галовах, заўважала на іх тварах сумненне. Але яно прамільгвала і знікала. А далей яны заўсёды ідуць у атаку і бяруць на ўзбраенне тыя самыя штампы прапаганды.

«Тата аб’явіў мне, што збіраецца добраахвотна ехаць ваяваць супраць Украіны»

Я ніколі не выходзіла на мітынгі. Да 24 лютага ў мяне да іх, а дакладней, да іх арганізатараў былі неадназначныя адносіны. Ува мне заўсёды было жаданне не далучацца ні да якой палітычнай партыі. Пасля 24 лютага я не выходзіла, але толькі таму, што ў нас з бацькам з’явілася дамоўленасць. Калі пачалася вайна, ён абвесціў мне, што збіраецца добраахвотна ехаць ваяваць супраць Украіны. Ён гэта вельмі сур’ёзна сказаў. Мне стала страшна, я зразумела, што хутчэй за ўсё ён адтуль ужо не вернецца. Таму мы дамовіліся, што тата нікуды не паедзе, а я не буду выходзіць на мітынгі. Так бы мовіць узаемны пакт пра нашу нерадыкалізацыю. Але я выказваю сваю нязгоду з дзеяннямі расійскай улады іншымі дасяжнымі метадамі.

У разуменні маіх бацькоў жаданне таты паехаць ваяваць супраць Украіны было вельмі добрым і праведным. У той малюнку свету, які ім намалявалі ў тэлевізары, гэта такая самаахвярная спроба абараніць сваю сям’ю і дом ад ворагаў. У расійцаў шмат балявых кропак, на якіх можна націснуць і дасягнуць сваёй мэты, чым прапаганда актыўна карыстаецца. Адна з такіх кропак — жахі, якія адбываліся падчас Другой Сусветнай. Людзі ў Расіі сапраўды вельмі баяцца фашызма, нацызма. Большасць людзей, якія зараз падтрымліваюць вайну, робяць гэта не праз тое, што яны такія злыдні, іх матывацыі сыходзяць з чагосьці добрага і светлага. Для іх істотна не захапіць чужыя тэрыторыі, а проста абараніцца. Яны не разумеюць, што ім падклалі пад відам абароны, як моцна іх падставілі, таму яны будуць знаходзіць усе магчымыя спосабы апраўдаць дзеянні ўлады.

Я выкарыстоўвала ўжо ўсе магчымыя метады, каб пераканаць бацькоў у тым, што яны памыляюцца. Баюся што нічога тут не дапаможа. Для іх усе мае крыніцы ведаў загадзя хлусяць і распаўсюджваюць фэйкі. У іх свеце незалежныя СМІ зачыняюць таму, што яны замежныя агенты, здраднікі, ворагі. Бацькі яшчэ дадаюць: «Ну іх жа проста зачынілі — не пасадзілі, не забілі». А далей пачынаецца перавод стрэлак: «А вось ты ведаеш, ва Украіне забаранілі ўсе прарасійскія партыі!» Аргументы пра тое, што там ідзе вайна і сітуацыя зусім іншая, як разумееце, не працуюць.

«Там жа нацысты, яны людзям на спінах зоркі выразаюць»

Я нават звязалася са знаёмай нашай сям’і ўзросту маіх бацькоў, яна жыве ў Харкаве. Я паказвала ім страшныя паведамленні ад яе, у якіх была праўда пра гэтую вайну, але бацькі казалі: «Гэта хутчэй за ўсё не яна піша, гэта УСУшнік узяў яе тэлефон, а ты сваімі дзеяннямі яе падстаўляеш. Яе могуць забіць, там жа нацысты, яны людзям на спінах зоркі выразаюць».

Пакуль для іх немагчыма знайсці ніякія аргументы, яны адмятаюць усё. Калі раней, напрыклад, ім падабаўся нейкі пісьменнік, тады зараз яны трактуюць яго творы зусім інакш, ну ці проста кажуць, што ён здраднік. Знаёмыя — гэта «УСУшнікі», СМІ — гэта хлусня і фэйкі. Я проста не ўяўляю, што ці хто для іх можа быць аўтарытэтам. Цікава, калі я сама паеду ва Украіну і буду дасылаць ім кадры адтуль — што яны на гэта адкажуць? А калі ў нейкі момант не вытрымаю, не стрымаю абяцанне бацьку і пайду на антываенны мітынг, ці ў сеціве выкажу які-небудзь «фэйк» пра ўзброеныя сілы РФ, і мяне пасадзяць — можа гэта для іх будзе аргумент, каб задумацца, што ў дзяржаве не ўсё у парадку? Не ведаю, да якой ступені яны зараз гатовыя не верыць таму, што можа разбурыць іх светапогляд, іх псіхіку.

Бацькі лічаць, што я маленькая, несамастойная (хаця мне 23 гады і я сама жыву ў іншым горадзе), што я не здольная адрозніць праўду ад хлусні. У першыя дні вайны я абуралася: чаму ў мяне пра гэты напад ніхто не спытаў дазволу? Я ж грамадзянка гэтай краіны. Чаму не быў праведзены які-небудзь рэферэндум пра тое, каб увесці ўзброеныя сілы? Мае бацькі на гэта адказвалі: «Ты не грамадзянка, таму што сваю краіну не любіш».

Да пачатку вайны ў мяне была магчымасць паездзіць па Расіі. Я была ў самых бедных рэгіёнах, бачыла, які цяжкі ў людзей побыт, а потым дзялілася з бацькамі ўражаннямі ад паездкі, казала – і там праблемы, і тое дрэнна… А яны мне: «Чаму ты кажаш, што ўсё дрэнна, хоць бы што добрае сказала». Для мяне гэта было незразумела. Я бачыла вёскі, якія выміраюць у Цвярской вобласці. Я разумею, што выміранне вёсак – працэс натуральны, але там жа жах, там людзі ледзьве выжываюць. І гэта без вайны! Я ім тлумачу гэта, а яны жадаюць пачуць нешта добрае. 

У першыя дні вайны ў мяне быў шок ад усяго, што я бачыла ў навінах. Было адчуванне, што мяне катуюць гэтымі навінамі, кадрамі, і я нідзе не магу знайсці выратавання. Увесь сакавік я чытала навіны, потым рабіла нешта штодзённае, на што хапала моцы, а далей саджалася на падлогу, ахоплівала рукамі галаву і проста доўга плакала. Зараз такой эмацыйнай рэакцыі ўжо няма, але маё цела рэагуе на гэтыя жахі павышэннем тэмпературы. Зараз я кожны дзень гляджу на страшэнныя кадры з вайны, разумею іх страшэннасць, але да канца не ўсведамляю ўвесь гэты жах, няма моцы. Але вось нядаўна ўбачыла здымкі з Марыўпаля, на іх аб’явы з дадзенымі родных, знаёмых, якіх мясцовыя не могуць знайсці. Гэта выглядала так звычайна — проста тэкст на паперы, ні крыві, ні наступстваў разбурэнняў… Але мяне гэта вельмі ўзрушыла сваёй ненармальнасцю, няправільнасцю, гэта абсалютна не адпавядае майму разуменню свету, якое было да 24 лютага. Увогуле ў маіх равеснікаў адчуванне недапушчальнасці таго што адбываецца ёсць на самым базавым узроўні, таму што яны выраслі, калі Украіна ўжо была незалежнай дзяржавай. Але далейшы шлях мыслення вызначае ўзровень адукацыі, веданне сямейнай гісторыі, уцягнутасць у рэлігійныя практыкі і шмат што яшчэ.

Дарэчы, пра рэлігійныя практыкі, зараз большасць маіх знаёмых, якія адносяць сябе да праваслаўных, падтрымліваюць гэтую «спецаперацыю». Я вельмі здзіўляюся таму, што яны змаглі ўбудаваць гэта ў свой светапогляд. Нядаўна ў мяне быў вельмі страшны дыялог за знаёмымі. Спытала: «Як жа так, базавы хрысціянскі прынцып — не забі, а вы наўпрост падтрымліваеце забойствы!» Мне адказалі: «Прынцып «не забі» — гэта ў Старым запавеце, а ў Новым запавеце ёсць іншы прынцып — стаўся да людзей так, як хочаш, каб яны ставіліся да цябе». Гэта было сказана так проста, так штодзённа. Я была ў жаху.

«Як я бачу сваю будучыню? Будзе вельмі цяжка. Спадзяюся, мы выжывем»

Санкцыі мае бацькі тлумачаць проста: «гэта ўсё нашы ворагі, якія даўно жадаюць паставіць Расію на калені. Але мы моцныя, мы зацягнем паясы і справімся!» У штодзённых размовах мама часам кажа, што ў краме кошты значна выраслі, а я кажу: «Мама, ну ты ж разумееш чаму, і што гэта толькі пачатак». У адказ: «А мы не будзем размаўляць на гэтую тэму». Я кажу маме, што зазаз чвэрць жыхароў Расіі па міжнародных стандартах знаходзяцца па-за рысай беднасці альбо каля яе, а пасля расійскага нападу, праз санкцыі, колькасць гэтых людзей значна павялічыцца. Мама кажа: «Ну нічога, няхай на працу нармалёвую ўладкуюцца, чаго яны там сядзяць, рукі склаўшы». Думаю, далёка не ўсе ўсведамляюць рэальную ступень шкоды, якую наносяць санкцыі, таму што зноў жа ўсё ўпіраецца ва ўзровень адукацыі. Людзі разумеюць, што могуць узнікнуць нейкія фінансавыя складанасці, але вось да санкцый, якія былі з 14 года, усе звыклі — «неяк імпартазамясцім». Але ж зараз санкцыі зусім іншага кшталту.

Пасля 24 лютага я ўпершыню пачала задумвацца пра тое, каб з’ехаць з Расіі. Але пакуль у мяне яшчэ ёсць надзея на тое, што тут нешта можа змяніцца, палепшыцца. Я б жадала тут, у Расіі, быць занятай у сферах гуманітарнай, сацыяльнай альбо асветніцкай дзейнасці, каб хоць крыху дапамагчы пераадолець гэтую жахлівую ступень неадукаванасці і неэмпатычнасці расійцаў. Мне падаецца, што гэта можна зрабіць, працуючы з маладзёнамі. Як я бачу сваю будучыню? Будзе вельмі цяжка. Спадзяюся, мы выжывем. Але мне вельмі жадаецца дапамагчы Расіі вярнуцца да нармальнага жыцця. Жыцця, калі краіна не адна супраць усяго свету, а калі яна нармальна ўзаемадзейнічае як з суседзямі, так і з далёкімі краінамі.

Ва Украіне і ў Беларусі людзі гістарычна, стагоддзямі супрацьстаялі іншым дзяржавам, у прыватнасці Расіі, якая жадала знішчыць іх самастойнасць і незалежнасць. У вашым грамадстве ўзровень стойкасці, запыт на справядлівасць нашмат большы, чым у нас.

У Расіі ўсё інкаш. Праз вялізныя памеры тэрыторыі, праз розніцу ў сацыяльна-эканамічных умовах у розных рэгіёнах і розніцу ментальнасці ў розных суб’ектаў федэрацыі ў расійскага народа ёсць запыт на «моцную руку», бо нібыта толькі яна — рука — можа ўсё гэта разам трымаць. Таму нашым людзям так падабаецца мадэль гіпер-вертыкальнай улады.

Ну і вядома, адна з балючых кропак, на якія могуць ціснуць прапагандысты — страх 90-х, развала. Расійцы вельмі баяцца бунту і рэвалюцыі, таму што ўсё распаўзецца па кавалках. Для іх галоўнае — стабільнасць. То бок запыт у народа не на праўду, не на справядлівасць, а менавіта на стабільнасць, якім бы коштам яна не даставалася.

Я б вельмі жадала, каб Расія была краінай з уладай, якая змяняецца, з незалежнымі інстытутамі, з развітай грамадзянскай супольнасцю, якой у нас зараз няма, з людзьмі, якія менш баяцца. Каб мы пераадолелі гэты жахлівы адсотак беднасці і духоўнай неадукаванасці ў грамадстве. Каб Расія наладзіла адносіны з суседзямі, каб яна злезла з нафтавай іголкі і развівала сваю вытворчасць. Яшчэ мне б жадалася, каб у нас была сапраўдная федэрацыя, калі рэгіёны, якія ўваходзяць у яе склад, выбіраюць ісці разам не па прынцыпах вертыкальнай улады і «моцнай рукі», а па прынцыпах «мы разам, таму што нам добра адно з адным». Я разумею, што гэтыя мары па большасці ўтапічныя, што яны хутчэй за ўсё не спраўдзяцца пры маім жыцці, але мне падаецца, што адсотак людзей, якія вераць у тое ж, у што і я, з гадамі павялічваецца.