Трамвай «Кракаў — Буча»

Зноў ноч, і я зноў не магу заснуць. З аднаго боку ад мяне гарыць Буча, Ірпень, Гастомель, з другога гарыць шматпакутная Чарнабаеўка, дзе жывуць мае бацькі, а за галавой узрываюцца ракеты над Кіевам, Харкавам, Марыупалем, Чарнігавам… Познія трамваі, што гуркочуць пад маімі кракаўскімі вуліцамі, шторазу выклікаюць самае страшнае дэжавю ў маім жыцці: зямля і сцены ўздрыгваюць — страляюць! Правіла дзвюх сцен! Упасці на падлогу! Заплюшчыць вочы, адкрыць рот!

«Гэта трамвай, дзяўчынка, звычайны трамвай, гэтыя сцены вытрымаюць яго калыванні, нічога не абрынецца, нічога не загарыцца!»…
«Не, пра “(не)абрынецца”, “(не)загарыцца” не трэба. Асабліва на ноч. Я не хачу зноў бачыць перад сабой трыццаць коней, якія жыўцом гараць у гастомельскай стайні. Нават коні! Нават коні... Іх таксама трэба было дэмілітарызаваць, дэнацыфікаваць, яны таксама ўяўлялі пагрозу патэнцыйнага членства ў NATO?»
«Добра, забудзем тыя словы. Уяўляй, як вяртаешся дадому – муж са стомленымі, але шчаслівымі вачыма сустракае, абдымае, прыхінае да сябе... Між вамі намагаецца праціснуцца Туся – рудая смешная дварняга, якая ад выбухаў хавалася так глыбока пад дошкамі, што ледзьве выбралася адтуль. З чарэшні няўчыць кот Васька. Чарэшня, хоць і не абрэзаная сёлета, але густа аблепленая квеценню — шмат пладоў завяжацца. Вы заходзіце ў дом – ваш, шчаслівы, родны дом, які ўсё перажыў, выстаяў, вытрымаў... Аббягаеце кожны пакой – вяртаецеся ў сваё жыццё, бярэце ў рукі кожную дарагую сэрцу драбніцу, плачаце, дзякуеце Богу, мужу, кожнаму воіну...»
«Я не ведаю, ці ёсць у мяне дом. Ці ёсць у мяне муж... Ужо тыдзень – ніводнае звесткі. Толькі навінная стужка нібы з гарніла самога пекла: чарговая порцыя раструшчанага, спаленага – чорнага-чорнага...»
«Не глядзі навінныя стужкі».
«Як?»
«Неяк».
«А нехта так змог? Бадай, адзін чалавек з усіх сотняў тысяч, мільёнаў украінцаў, якія стаяць у чарзе па PESEL, якія вывезлі з агня сваіх дзяцей, катоў і сабак, купку сумных рэчаў, а ду́шы пакінулі там гарэць, змагацца, выносіць параненых з лініі агня, дастаўляць ежу і лекі тым, хто застаўся?..»
«Ты мусіла выратаваць жыцці дзецям. А яшчэ павінна быць сярод тых, хто вернецца і ўдыхне жыццё ў свае гарады, вёскі, сваю краіну. Хто словам вылечыць параненыя душы, хто разграбацьме тыя руіны, узнімацьме новыя храмы, будынкі і ўзвядзе масты. Хто будзе несці памяць аб тых, хто аддаў сваю плоць і кроў, абы было куды вяртацца жанчынам і дзецям, каб тыя, хто выйшаў на сонца са сваіх бамбасховішчаў, маглі будаваць моцныя, светлыя сцены, паклалі новы дах і павесілі белыя фіранкі. Каб шчанюку было між кім праціскацца».
«Пра шчанюка таксама не трэба. Два тыдні запар кожны дзень, у цемры, прыносячы яму ежу, я бачыла: зноў міса некранутая. Шкада сабаку. І ежы шкада, некранутай. А цемра такая, як ніколі ў жыцці. Быццам святла ўвогуле не існуе. Толькі трывожна кружляе над галавой дрон, нібы гіганцкая металічная аса, нібы ўсёвідушчае варожае вока, прыдзірліва скануючы прастор. Завеш сабаку – не адзываецца. Ведаю: жывы, ведаю, глядзіць у цемру шырока расплюшчанымі вачыма, а выйсці не можа. Ды і мне хочацца зарыцца ў самую глыбокую шчыліну, куды б не даляталі гукі «градаў», дзе б не ўздрыгвалася ў агоніі зямля ад залпаў мінамётаў, дзе б можна было заснуць і ведаць: заўтра мы прачнемся».
«Навошта табе пра гэта думаць цяпер, калі ўсё скончылася? Калі трамвай – усяго толькі трамвай, а не цяжкая артылерыя, не танк, нацэлены ў твае вокны?»
«Не скончылася. Яно са мной, дзе б я ні была. Гэта з маімі роднымі і тымі, пра існаванне якіх не здагадваюся. Я не ведаю, чым вычарпаць з памяці тыя два тыдні ў падвале пад абстрэламі. Увесь дзень вычэрпваю, а вечарам гэты атрутны калодзеж зноў поўны. У кароткіх прамежках паміж баямі мы падлічвалі вынесеныя ў падвал свечкі і запалкі, збіралі ў садзе тонкую шагрэневую скуру снега, разам з леташнім лісцем скамечваючы ў брудныя снежкі, каб растапіць на ваду. Мы ляпілі цудоўныя коржыкі, якія здаваліся смачнейшымі за стравы грузінскай рэстараннай кухні. Перадавалі адно аднаму шмат разоў запараны пакецік чаю. А яшчэ – баязліва падымаліся ў дом і зазіралі ў вокны, каб зразумець, адкуль сёння вецер прынёс чорны атрутны дым. Але гэта была марная справа — клубілася кожны дзень і адусюль. І дымы былі такімі густымі і ўсёабдымнымі, змешваліся з хмарамі, ператвараліся ў хмары, станавіліся нашым небам — жахлівым лютым небам, якое вывяргала агонь і толькі памнажала дымы.
Мы былі маўклівымі сведкамі разгортвання пекла. На нашых вачах напаўняўся агнём суседскі будынак. Ён гарэў асуджана, няўцешна, нібы загадзя ведаючы, што ніхто яго не прыйдзе тушыць. Не будзе сірэн, імклівага разгортвання шлангаў і напоўненых вадой брансбойтаў. Ніхто не будзе намагацца выратаваць дарагія сваім гаспадарам рэчы, якія яны не змаглі ці не паспелі з сабой узяць. Гарэў так ціха, нібы ў маўклівым рэжыме, горда і роўна, чым яшчэ больш падкрэсліваў нашу бездапаможнасць.
Мы, тыя, хто не адну ноч правёў у падвалах, бамбасховішчах, у цесных халодных склепах, напэўна, яшчэ доўга будзем баяцца заснуць. Баяцьмемся прачнуцца. Баяцьмемся жывога агня. Рэзкіх гукаў. Трамваяў, урэшце, пад сваімі вокнамі».
«Які дым найстрашны?»
«А той, які бачыла апошнім над Бучаю. Мы цягнуліся ў калоне эвакуацыйных машын, упершыню за часы вайны пакідаючы сцены свайго дома. Я пачувалася слімаком, з якога жорстка здзерлі ахоўную абалонку. Засталася толькі адкрытая гарачая рана. Здзерлі адным рыўком, без абязбольвальных. У свеце за сценамі нашага дома канала чорная зіма. Пусткамі перад намі стаялі дзясяткі спаленых дамоў. На разбітых дарогах ляжалі расплюшчаныя бляшанкі вайсковай тэхнікі, на ўзбоччы тлелі пакінутыя аўтамабілі. Разрабаваныя крамы, скамечаныя, як аркушы паперы, металічныя сцены ангараў... Бруд і попел. І – метал, метал, метал... Я баялася азірацца. І не магла не азірацца. І калі зрабіла гэта ў апошні раз, убачыла маленькую белую пляму нашага горада, над якой падымаўся смалісты дым. Таўшчыня яго была такой, як светлая пляма горада... І недзе там, у той пляме, застаўся мой муж, наш дом, наш сад, наша жыццё, кот і сабака...
Спыніце машыну! Дайце выйсці! Хачу дадому! Нават калі сцены ўпадуць, то зробяць гэта з найвялікшай асцярогай, як стары слон, які не хоча прыціснуць маленькую дзяўчынку, якая карміла яго з рукі. Або як кат, які спачувае ахвяры і выканае сваю працу хутка і бездакорна. Але з машыны выйсці нельга. Не дайсці. Не выжыць...»
«Дымы не будуць вечнымі. Вецер развее, дождж залье...»
«Я ўжо гэта чула. Калі ў Чарнаўцах, трапіўшы ў клапатлівыя чулыя рукі, мяне адвялі ў краму адзення. Стаю між шэрагаў, гляджу на светлыя стосы кашуль і блузак і не магу зразумець: навошта мне гэта? Што з імі рабіць? Гэта для мірнага жыцця. А цяпер — вайна. Да мяне прыраслі цёплыя штаны, якія не здымала нават ноччу, куртка, старыя чаравікі са зламаным замком... Навошта мне блузка? Навошта сукенка? Навошта шалік? Я пакінула ўсё, што мела. Усе свае кара́лі ў разбяных драўляных куфрах, басаножкі на абцасах, узвеўныя шаўковыя сарафаны. І яшчэ больш. Усё, над чым працавала, што стварыла, што несла ў гэты свет. Дзясяткі гадоў я ткала працяг свайго ўнутранага свету, высаджваючы ружы пад аркаю, вырошчваючы яблыні, абжываючы кожны куточак сваёй прасторы любоўю і клопатам. У гэтым свеце восеньскімі вечарамі трашчалі дровы ў каміне, летам на тэрасе астывала мятная гарбата, разлітая ў кубкі сябрам, вечарамі гучала фартэпіянная музыка, а за зачыненымі дзвярыма малога пакоя, запоўненага кнігамі і карцінамі дачкі, пісалася паэзія. Хто я цяпер? Дзе я цяпер? Куды я цяпер? Хіба можна скласці ў валізу свой свет? Але мне кажуць: “Купі сукенку. Пасля зімы будзе лета. Як жа без сукенкі?”»
«Табе пашанцавала! Прынята людзьмі, якія сталі вам зямнымі анёламі. Яны асцярожна глядзяць у вочы і спрабуюць зразумець: што сказаць, каб не параніць неабачліва? Яны аддаюць свае рэчы і дзеляцца хлебам. Знаходзяць веласіпед і ноўтбук і паказваюць свой горад, у які непазбежна заходзіць вясна».
«І ад усяго гэтага, ад кранальных слоікаў з супамі, якія польскія жанчыны гатуюць украінкам і зносяць з усіх канцоў горада ў цэнтры дапамогі, ад вывешаных па Кракаве жоўта-блакітных сцягоў, ад размешчаных у крамах скрыняў для збору прадуктаў, ад гэтых няўмелых “будь ласка” з прыкметным акцэнтам хочацца плакаць. Абняць кожнага і плакаць. Але я не плачу. Не магу ўжо. Бо душа выйдзе з тымі слязьмі. Бо моцнай трэба быць. Бо дзеці на мяне глядзяць. Бо яшчэ столькі нашых сядзяць у падвалах і не плачуць! Начуюць у акопах і не плачуць. Дзівяцца на руіны сваіх дамоў і не плачуць. Хто я такая, каб дазволіць сабе плакаць?»
«Плач, дзяўчынка, плач... Яшчэ будзе час сціснуць вусны, закасаць рукавы і сухімі вачыма вышукваць сярод абломкаў будучыню. А цяпер – плач. За ўсіх, хто ў падвалах. Хто ў акопах. Хто ідзе з катом і сабакам у невядомасць. За тых, хто застаўся. За тых, каго няма каму аплакаць. І за тых, хто выбраў усе свае слёзы, так і не знайшоўшы паратунку. А потым, калі ўляжацца найменшы дым, калі з’явяцца новыя колеры, калі нішто не палохацьме птушак будаваць новыя гнёзды, ты сядзеш у свой трамвай, і ён павязе цябе да самага дома – у ружах на арцы, з кнігамі на паліцы, з бронзавым падсвечнікам на фартэпіяна. І цябе сустрэне са стомленымі, але шчаслівымі вачыма муж, і сабака паміж вамі праціснецца, і кот будзе прасіцца на рукі, і чарэшня заквітнее – густа-густа, каб і вашай сям’і ўдосталь урадзіла, і кожнаму, хто пройдзе міма і зірне на яе».
«Вязі мяне, трамваю, вязі...»
Пераклаў з украінскай А. П.
Юлія Мікалаеўна Беражко-Камінская (нарадзілася ў 1982 у вёсцы Чарнабаеўка Херсонскай вобласці) — украінская пісьменніца і журналістка, сябра Нацыянальнага саюза пісьменнікаў Украіны. Маці дваіх дзяцей. Жыве ў Бучы.