«Калі сілавікі спыталі, што значыць «Слава Украіне», адказаў: «Вам першае слова незразумела або другое?»

Андрэй Атаманчук — беларускі адвакат з украінскімі каранямі, якому разам з жонкай, таксама адвакатам, і малодшым сынам давялося з'ехаць з Беларусі. Увесну мінулага года ў іх дом уварваліся сілавікі, канфіскавалі ўкраінскую сімволіку і тэхніку, затрымалі, а пазней пазбавілі ліцэнзіі абодвух — мужа і жонку. Пра іх гісторыю распавяла «Салідарнасць».

У Беларусь Андрэй пераехаў чвэрць стагоддзя таму. Тут ён знайшоў сваё пакліканне ў Беларускім Хельсінкскім камітэце.

— Тады людзі адчувалі сябе нашмат вальней, чым цяпер. У БХК я займаўся прыёмам грамадзян, даваў кансультацыі па правах чалавека і г.д. Пад эгідай АБСЕ мы ездзілі з семінарамі, наведваючы практычна ўсе раённыя цэнтры Беларусі, — распавядае суразмоўца.

У 2018-м Андрэй вырашыў займацца не толькі праваабарончай дзейнасцю, але і атрымаць ліцэнзію адваката. Ён прызнаецца, што больш за ўсё яму падабалася весці грамадзянскія справы.

Паводле слоў адваката, беларускае правасуддзе заўсёды больш лаяльна ставілася да дзяржавы, а не грамадзяніна, прычым гэтага ніхто не хаваў. Але ў тыя часы ў судзе было рэальна адстаяць пазіцыю кліента, нават калі з процілеглага боку былі дзяржорганы:

— У 2020-м настаў час поўнага беззаконня, пераследу грамадзян за любое іншадумства, практычна не засталося ніякіх свабод. Пачалося поўнае прававое бязмежжа ў дачыненні да тых, хто «не так» выказаўся.

Андрэй Атаманчук абараняў у тым ліку людзей, чые справы былі палітычна матываванымі: прымаў актыўны ўдзел як абаронца ў некалькіх дзясятках адміністрацыйных спраў. Таксама ён удзельнічаў у якасці абаронцы па больш чым дзесяці палітычна матываваных крымінальных спраў (як на стадыі папярэдняга расследавання, так і ў судзе). Ажыццяўляў абарону асоб, прызнаных палітычнымі зняволенымі.

І калі першы час, дзеліцца ён, захоўвалася хоць нейкая надзея на змены да лепшага, то бліжэй да 2022-га стала прыходзіць усведамленне, што ўся праца абясцэньваецца:

— Спачатку я вінаваціў сябе, што не знайшоў патрэбныя словы, доказы, хоць за паўдня іх знайсці складана. Але з часам, калі назапасіўся сумны вопыт, стала ясна: падабаронных прызналі б вінаватымі ў любым выпадку.

Яшчэ дзевяць адвакатаў пазбаўленыя ліцэнзій. Некаторыя выступалі абаронцамі ў «палітычных» працэсах

Калі Расія развязала вайну, мужчына стаў адкрыта выказвацца ў падтрымку Украіны, дзе цяпер знаходзяцца іх з жонкай сваякі:

— Думаю, менавіта гэта і паслужыла штуршком для сілавікоў. У апошні дзень сакавіка да мяне ўварваліся дзесяць узброеных людзей. Я апынуўся для іх ідэальнай фігурай: украінскія карані, украінскі дыплом, актыўная грамадзянская пазіцыя, праваабарончая дзейнасць.

Ён успамінае, як разгортваліся падзеі 31 сакавіка 2022 года і ў наступныя дні:

— Гэта было ў дзевяць раніцы. Мы жывем у прыватным доме. 14-гадовы сын спаў на другім паверсе, мы з жонкай ужо прачнуліся ад гучнага груку з крыкамі: «Адкрыйце, міліцыя».

Я адчыніў дзверы. Мяне павалілі на падлогу, надзелі кайданкі, тыкнулі ў пастанову аб правядзенні ператрусу, сказалі, што падазраюся ва ўдзеле ва ўзброеным экстрэмісцкім фарміраванні на тэрыторыі іншай дзяржавы.

Гучала смешна, таму што на той момант паўтара года — пасля смерці маці — я наогул не выязджаў з Беларусі. Думаю, сілавікі не маглі гэтага не ведаць.

Мне прапанавалі добраахвотна выдаць зброю і боепрыпасы. Зразумела, што нічога гэтага ў мяне не было.

Ператрус праводзіўся каля пяці гадзін. Нічога супрацьзаконнага сілавікі не знайшлі. Але ўжо ў канцы яны звярнулі ўвагу на ўкраінскі сцяг, складзены ў дзіцячай тумбачцы, хоць там былі сцягі розных краін, якія купляліся падчас падарожжаў. Таксама канфіскавалі літаратуру на ўкраінскай мове, а яшчэ кубак і запальнічку з украінскай сімволікай.

Усё гэта выклалі на канапу і паспрабавалі запісаць «пакаяннае відэа» з Андрэем і яго жонкай:

— Але нічога не выйшла. Калі яны спыталі, што значыць на сцягу надпіс: «Слава Украіне», я адказаў: «Якое вам слова незразумела: першае або другое?». На гэтым здымка скончылася.

Андрэя і яго жонку затрымалі.

— Нас адвезлі ў КДБ і дапытвалі па чарзе. Задавалі пытанні пра Украіну, шчыра не разумелі, чаму мае сваякі ўдзельнічаюць у баявых дзеяннях. Я казаў, што яны абараняюць сваю зямлю.

Пыталіся, як стаўлюся да вайны ў Украіне, на чыім я баку. Дзесьці са мной спрабавалі спрачацца, а дзесьці моўчкі запісвалі. Спрабавалі пераканаць у тым, што я не мае рацыю, задавалі пытанні, адкуль чэрпаю інфармацыю. Затым мне сказалі, што я не ўяўляю для іх ніякай цікавасці, таму мяне цяпер адвязуць у міліцыю, каб я кагосьці там апазнаў. Падманулі, вядома.

Калі Андрэя даставілі ў Бараўлянскі аддзел Мінскага РУУС, яго адкрытым тэкстам папярэдзілі: сёння вы дадому не паедзеце, на вас будзе складзены пратакол.

— На пытанне «які пратакол?», рушыў адказ «які-небудзь». У выніку склалі пратакол аб непадпарадкаванні міліцыі, нягледзячы на тое, што ў паказаны там час я быў у іншым канцы горада ў КДБ. Ноч правёў у гэтым аддзяленні, а маю жонку пасля афармлення пратаколу адпусцілі, паколькі дома было непаўнагадовае дзіця.

МЗС Украіны растлумачыла сэнс лозунга «Слава Украіне!»

На наступны дзень мяне адвезлі ў ІЧУ Мінскага раёна. Калі мяне туды прывялі, канваірам сказалі: прымай, адзін — побытавы, другі — палітычны. Я пацікавіўся: з чаго раптам палітычны, калі мне інкрымінуюць непадпарадкаванне. У выніку прама ў ІЧУ прайшоў анлайн-суд, дзе мне далі першыя 15 сутак.

Праз нейкі час на адваката склалі яшчэ адзін пратакол — гэтым разам за распаўсюд «экстрэмісцкіх» матэрыялаў: на Новы год Андрэй адправіў свайму сыну віншаванне, перасланае з канала, які быў прызнаны экстрэмісцкім. Усяго мужчына правёў у ІЧУ 30 сутак. Тады, як ён прызнаецца, перажываў не столькі за сябе, колькі за сваіх кліентаў.

— Калі я выйшаў, то разумеў: адвакатам мне ўжо не быць. Больш за тое, было ясна, што ў мяне будзе «воўчы білет» і нельга будзе ўладкавацца наогул нідзе. Мяне пазбавілі ліцэнзіі даволі хутка: менш, чым праз два тыдні пасля выхаду з сутак. Усё было настолькі прыхапкам, што ў шапцы дакумента напісалі прозвішча, імя майго калегі. Толькі праз пару дзён унеслі змяненні і выслалі новы дакумент.

Пасля выхаду з ІЧУ мужчына таксама даведаўся, што ў тэлеграм-канале, набліжаным да сілавікоў, апублікавалі відэа яго затрымання ў дзень ператрусу, а таксама выклалі фатаграфіі ўкраінскай сімволікі, знойдзенай у яго доме, і абвінавацілі ў падтрымцы «укранацыстаў» і глыбокай пашане «Бандэры».

— Абазвалі нацыстам, фашыстам, бандэраўцам. Тады я і зрабіў выснову, што за мной прыйшлі менавіта з-за маіх украінскіх адукацыі і паходжання.

Людзі самі прызналіся ў дыскрымінацыі па нацыянальнай прыкмеце.

Гэта прывяло да таго, што цяпер нашы ўкраінскія сваякі кажуць: бачыце, як у Беларусі здзекуюцца з украінцаў. І ва Украіне сталі яшчэ горш ставіцца да беларускіх уладаў.

Пасля сутак, як прызнаецца Андрэй, ён жыў з адчуваннем страху.

— Сабака ў доме забрахаў, і я ўжо выглядваў: ці не прыйшлі за мной? Гэта вельмі непрыемна. У выніку мы з сям'ёй прынялі рашэнне, што заставацца ў Беларусі нам небяспечна і бессэнсоўна, таму што жонку таксама пазбавілі ліцэнзіі. Прыйшлося пакінуць жыллё, сабаку, катоў і з'ехаць у Вільню.

Праз некалькі дзён пасля таго, як муж і жонка пакінулі Беларусь, ім патэлефанаваў следчы і сказаў, што ў яго маецца на Андрэя і яго жонку «матэрыял з КДБ», запрасіў на гутарку:

— Жонка адказала, што гэта немагчыма, таму што мы з'ехалі з краіны. Следчы пацікавіўся, калі вернемся... Мы зразумелі, што з'ехалі нездарма.

Паводле словах суразмоўцы, цяпер у яго сям'і быццам пачалася другая серыя жыцця. Але калі з'явіцца магчымасць, яны вернуцца ў Беларусь.

— У Літве мы сустрэлі шмат спагадлівых людзей, якія вельмі шмат для нас зрабілі. Ёсць магчымасць развівацца: як працягваць праваабарончую дзейнасць, так і атрымліваць новую адукацыю, ствараць новыя праекты, — распавядае юрыст. — Думаю, у выпадку змены рэжыму ў Беларусі новым уладам спатрэбяцца людзі з досведам. Трэба будзе аднаўляць сістэму, заканадаўства. Думаю, гэта наш абавязак вярнуцца ў новую Беларусь.