Кола жорсткасці. Як спалучаюцца калектыўная адказнасць і пачуццё віны
Ураджэнец Мінска ізраільскі шахматыст Барыс Гельфанд сказаў, што палесцінцы, хоць і знаходзяцца «ў закладніках у ХАМАС», «нясуць адказнасць за тое, што адбываецца». Да гэтага многія ўкраінцы, дый самі беларусы таксама казалі, што мы вінаваты ў тым, што Лукашэнка садзейнічае Расіі ў вайне ва Украіне. Але за што рэальна адказвае кожны чалавек?
Наколькі ён вінаваты ў дзеяннях улад сваёй краіны? Чым небяспечна, калі адны хочуць ускласці калектыўную адказнасць на іншых? Пра гэта ў «Люстэрку» разважае ўрач-псіхіятр, псіхааналітык, член Міжнароднай псіхааналітычнай асацыяцыі, былы намеснік старшыні этычнага камітэта Беларускай псіхіятрычнай асацыяцыі Сяргей Папоў.
Беларусь як дзяржава з'яўляецца саюзнікам Расіі і саўдзельнікам вайны з Украінай. З гэтым усё ясна, і якія-небудзь рознагалоссі, якія ўзнікаюць у гэтым, будуць пабудаваны выключна на скажэнні рэальнасці або яе адмаўленні. Большая частка беларусаў адчуваюць адказнасць і віну за дзеянні сваёй краіны і яе кіраўнікоў. Нават калі іх не выбіралі або актыўна змагаліся супраць гэтага, ужо заплаціўшы немалую цану незаменнымі стратамі свабоды, дома, фізічнага і псіхічнага здароўя, разбуранымі сем'ямі, жыццём.
Але сюды яшчэ дадаюцца да болю знаёмыя многім беларусам атакі і абвінавачванні з боку іншых людзей: «Ты беларус — значыць вінаваты, павінен адказваць і быць пакараны». Нешта падобнае перажываюць таксама расійцы і цяпер яшчэ палесцінцы, вядома, тыя з іх, хто супраць агрэсіі ў дачыненні да іншых дзяржаў і не падтрымлівае гвалт і забойствы.
Адразу хачу пазначыць, што тут мы не будзем дэталёва заглыбляцца ў тое, каб вызначаць ступень віны і адказнасці канкрэтных людзей або груп. Яна, а таксама пакаранне ўсталёўваюцца юрыдычнымі і законнымі інстанцыямі, справядлівым судом.
Каб разабрацца ў блытаніне паміж адказнасцю і віной, паміж індывідуальным і калектыўным, я буду зыходзіць з таго, што, на мой погляд, павінна быць аксіёмай чалавечых адносін — той, хто здзяйсняе акт гвалту, павінен адказваць за гэта праз прызнанне вінаватасці і імплементацыі пакарання.
Глядзіце таксама
Яны і мы
Нягледзячы на такое частае выкарыстанне тэрмінаў «калектыўная адказнасць» і «калектыўная віна» ў наш час, гэта вельмі супярэчлівыя і абсурдныя паняцці.
Адразу ўзнікае пытанне: хто ёсць яны, а хто мы? Хто каго абвінавачвае? Яшчэ з дзяцінства мы ведаем, як падзел на «яны і мы», «чужыя і свае» вызваляе жахлівую нянавісць і жорсткасць. У рамане Уільяма Голдзінга «Уладар мух» якраз апісваецца такі падзел, які прывёў да забойства дзецьмі свайго аднагодка. Гэта прыклад для хатняга чытання і аналізу. Але, як мы бачым, чалавецтва дрэнна вучыцца на творах культуры і мастацтва.
Прыклад з нядаўняй гісторыі — нацысцкая Германія і Халакост, калі дамінавала ідэя, што ўсе габрэі дрэнныя, з'яўляюцца абсалютнай пагрозай і павінны быць знішчаны. У галаве не ўкладваецца, як шмат людзей лёгка прынялі гэтую паталагічную ідэю.
Прынцып падзелу на «яны і мы» валодае характарыстыкай імклівага распаўсюджання. Прыкмета, па якой адбываецца размежаванне, спачатку можа быць вельмі спецыфічнай і дазваляе акрэсліць канкрэтную групу людзей — напрыклад, тых, якія прымалі відавочны і прамы ўдзел у актах агрэсіі або гвалту. Але вельмі хутка яна змяняецца ў бок поўнай неспецыфічнасці.
Напрыклад, ёй становіцца прыналежнасць да нацыянальнасці і культуры, колер скуры або паходжанне. Цяпер такога шмат. Усе, хто размаўляе на рускай мове — імперцы, усе, хто размаўляе на беларускай або ўкраінскай — нацыяналісты (і «абзываюць», укладваюць у гэта нешта негатыўнае), усе палесцінцы — ХАМАС і да таго падобнае.
Але рэальнасць такая, што ўсе мы людзі, human being, ва ўсіх адзін дом і, па вялікім рахунку, усе аднолькавыя, толькі ўмовы жыцця і развіцця розныя.
Небяспечнае абагульненне, вынікам якога з'яўляецца ўсплёск гвалту, ксенафобіі і легалізацыі масавых забойстваў
Псіхіятр і філосаф Карл Ясперс, аналізуючы пасля разгрому фашысцкай Германіі, хто сярод нямецкага народа вінаваты і як менавіта, прыдумаў паняцце «злачынная дзяржава». Ён вызначыў яе так:
«Злачыннай дзяржавай з'яўляецца такая, якая ў прынцыпе не стварае і не прызнае правапарадак. Тое, што называецца правам і што гэта дзяржава нараджае ў патоку законаў, уяўляе для яе сродак уціхамірвання і заваявання народа, а не нешта такое, што яна сама паважае і выконвае. Яна хоча з дапамогай сілы змяніць людзей і падпарадкаваць сабе ўсё чалавецтва».
Менавіта такія дзяржавы схільны здзяйсняць злачынствы супраць чалавецтва. Цытуючы Ясперса, «злачынствам супраць чалавецтва з'яўляецца прэтэнзія на тое, каб вырашаць, якія групы людзей і народы на зямлі могуць жыць, а якія — не, і правядзенне гэтай прэтэнзіі ў жыццё шляхам знішчэння іх». На жаль, сучасная Беларусь і Расія з'яўляюцца такімі дзяржавамі. ХАМАС сюды ж.
Калі дзяржава прызнана такой, то, вядома, яна не павінна развівацца і павінна скончыцца праз дэканструкцыю ўсіх унутраных інстытутаў, уключаючы культурныя і адукацыйныя. Гэта адбылося ў Германіі пасля заканчэння Другой сусветнай вайны.
Але! Дэканструкцыя ўсіх інстытутаў злачыннай дзяржавы не азначае знішчэнне насельніцтва, асабліва мірных жыхароў і дзяцей. Як бы аўтаматычна, калі людзі пачынаюць лічыць дзяржаву злачыннай, афіцыйна ці не, то любы, хто належыць да яе, становіцца злачынцам. Гэта значыць вінаватым, і значыць, ён павінен быць пакараны. І ў гэтым ёсць небяспечнае абагульненне і раўнаванне, вынікам якога з'яўляецца ўсплёск гвалту, ксенафобіі і легалізацыі масавых забойстваў.
Вядома, любы чалавек у такой дзяржаве можа ведаць, што яна злачынная. Не магу сказаць, як ідуць справы ў Расіі і Палесціне, але, думаю, гэтак жа, як і ў Беларусі. І да 2020-га, і тым больш пасля большасць беларусаў разумелі, дзе жывуць.
Але ўсё ж тут гаворка не пра злачынства і не пра маральную віну, а толькі пра палітычную адказнасць. І гэтая палітычная адказнасць і безадказнасць мела і мае сваю цану і наступствы ў выглядзе санкцый, стагнацыі, пэўных абмежаванняў, беднасці... Але, паўтаруся, яна не адносіцца да прад'яўлення віны і патрабавання пакарання за злачынствы, якія здзяйсняе злачынная дзяржава і іншыя канкрэтныя людзі, часта якраз недаступныя для прад'яўлення ім абвінавачвання і вынясення пакарання.
Глядзіце таксама
Успрыманне рэальнасці праз прызму калектыўнай віны для адных — абарона, для іншых — апраўданне агрэсіі
Як я ўжо адзначаў, віна і адказнасць — гэта тое, што можна толькі адчуваць і перажываць. Разуменне гэтага на інтэлектуальным і кагнітыўным узроўні — гэта нішто, толькі фасад. Таму і віна, і адказнасць — гэта вельмі індывідуальныя працэсы.
Адказнасць больш звязана з усведамленнем і прыняццем наступстваў свайго дзеяння або бяздзейнасці. Віна — з перажываннем нанесенай шкоды і жаданнем паправіць або кампенсаваць. Ніхто не можа прымусіць адчуваць чалавека адказнасць або віну, калі няма ўнутранай інстанцыі — суперэга, якое ўнутры чыніць уласны суд.
Калі чалавек здзяйсняе злачынства, прызнаецца вінаватым і атрымлівае пакаранне, гэта не значыць, што ён будзе перажываць адказнасць і віну і потым не здзейсніць злачынства зноў. Менавіта для гэтых выпадкаў і існуюць «знешнія» законныя інстанцыі, суды — каб мець магчымасць ізаляваць злачынцу ад грамадства.
Вернемся да злачыннай дзяржавы і калектыўнай адказнасці і віны. Іх можна падзяліць на палітычную і крымінальную. Першую можа вызначыць толькі суд на міжнацыянальным узроўні, гэта значыць міжнародны. Гэта вызначэнне ступені саўдзелу ў стварэнні і падтрыманні функцыянавання злачыннай дзяржавы. Крымінальная ж адказнасць можа быць толькі індывідуальнай. Гэта вызначэнне прамой або непрамай адказнасці ў здзяйсненні злачынстваў, уключаючы вайскоўцаў, і прымяненне адпаведнага пакарання.
На жаль, велізарная колькасць невінаватых людзей, якія пражываюць у злачынных або ў дэмакратычных дзяржавах, атакаваных злачыннымі, аказваюцца тымі, хто прымае пакаранне: пазбаўленне дома, здароўя, свабоды і нават жыцця. Быццам бы яны вінаватыя ў крымінальных злачынствах.
І гэта ёсць вынік такога шырокага выкарыстання зручнага вызначэння «калектыўная віна». Чаму гэта так запатрабавана сёння?
Любы гвалт пакідае след у душы таго, хто гэта робіць. Забойства застаецца забойствам незалежна ад прычын. Нават у часы нацысцкай Германіі вынаходніцтва газавай камеры было звязана з тым, каб як мага даўжэй захаваць «працаздольнасць» або функцыянальную эфектыўнасць салдат, якія расстрэльвалі габрэяў ва Усходняй Еўропе з аўтаматаў і пісталетаў перад выкапанай папярэдне ямай. Гэтыя салдаты вельмі хутка маральна выходзілі са строю. Трэба было нешта, каб яны не бачылі сваю ахвяру падчас забойства, як быццам бы забойства і няма наогул.
Успрыманне рэальнасці праз прызму калектыўнай віны для адных — абарона, для іншых — апраўданне агрэсіі, гвалту, рэпрэсій, масавых забойстваў. І самае страшнае, ланцуговая рэакцыя: чым большыя лютасць і злосць за прычыненую шкоду агрэсарам — тым большым будзе прыпісванне калектыўнай віны дзяржаве або групе людзей. Тым большым будзе падзел на «яны і мы», тым больш невінаватых пацерпіць.
Вайна і гуманітарная катастрофа заўсёды спародзяць новую вайну праз некалькі дзесяцігоддзяў
У мяне няма адказу, што рабіць у такой сённяшняй міжнароднай ваеннай сітуацыі. І здаецца, няма адказу ні ў каго. Але, згодна з рымскім статутам, мэтанакіраванае забойства або прычыненне фізічнай шкоды грамадзянскім асобам або грамадзянскай інфраструктуры з'яўляюцца ваеннымі злачынствамі. Гэта павінна быць спынена.
Ключавым з'яўляецца развіццё чалавека са здаровым унутраным суперэга, развіццё самасвядомасці і разумення сябе як істоты з моцнымі запалам і дэструктывам. Гэта выхаванне ўнутранай адказнасці. Для гэтага неабходны бацькі, якія здольны, маюць час і сілы ставіцца да патрэб і пачуццяў свайго дзіцяці з увагай. Але дзеці вайны і таталітарных злачынных дзяржаў гэтага пазбаўлены. Занадта шмат пагарды і гвалту. Таму нават цяпер, сёння, растуць будучыя агрэсары, з нянавісцю, зайздрасцю і дэструктывам. Для апраўдання ўсіх гэтых наймагутных афектаў ім патрэбны будзе вораг і калектыўная безадказнасць.
Таму вайна і гуманітарная катастрофа заўсёды спародзяць новую вайну праз некалькі дзесяцігоддзяў. Але можна хаця б пачаць з таго, каб прызнаць, што чалавечая дэструктыўнасць і гвалт не могуць быць пераможаны «праведнымі» дэструктыўнасцю і гвалтам. Спынены — так. Гэта велізарная праца ў некалькі пакаленняў — паказаць, што трансфармацыя дэструктыву ў творчасць нашмат лепшая для ўсіх, чым ракеты, танкі і ядзерныя боегалоўкі.