Расія справакавала новую гонку ўзбраенняў: ад яе хочуць абараніцца нават «хаўруснікі»

Уварванне ва Украіну справакавала наймацнейшы за апошнія 20 гадоў рост сусветнага ваенна-прамысловага комплексу. Усе дзяржавы на мяжы з Расіяй — ад Нарвегіі да Манголіі — нарошчваюць вайсковыя магутнасці.

Фінляндыя і Швецыя ўступаюць у NATO, Латвія вяртае абавязковы прызыў у войска, Грузія павялічвае выдаткі на абарону для стрымлівання «агрэсіўных сіл». Чакаецца, што ў 2023 годзе ваенны бюджэт планеты дасягне рэкорднай адзнакі, і на гэтым не спыніцца. Дата-аддзел «Новай газеты — Еўропа» вывучыў, як развіваецца новая гонка ўзбраенняў.

У шэсць разоў больш, чым на барацьбу са змяненнем клімату

Ужо ў 2021 годзе сусветныя выдаткі на абарону дасягнулі двух трыльёнаў долараў (поўных дадзеных за 2022 год пакуль няма ў адкрытым доступе) — гэта ў шэсць разоў больш, чым урады выдаткоўваюць на барацьбу са змяненнем клімату. Толькі за апошнія дзесяць гадоў, па дадзеных Стакгольмскага міжнароднага інстытута даследавання свету, ваенны бюджэт планеты вырас на 9% у рэальным выражэнні.

Палова выдаткаў прыпадае ўсяго на дзве краіны — ЗША і Кітай: у 2021 годзе Штаты выдаткавалі 800 мільярдаў долараў, Пекін — 265 мільярдаў. Прычым Кітай яшчэ ў пачатку стагоддзя ўкладваў у абарону толькі 2% ад сусветнага ваеннага бюджэту, а да 2021 — ужо 14%. У наступныя пяць гадоў Пекін накіраваны павялічваць выдаткі на абарону кожны год на 7%, што мінімум у два разы вышэй за тэмпы росту фінансавання амерыканскага ВПК.

У 2022 годзе ў гонку ўзбраенняў апынуўся ўцягнуты ўвесь свет. Вайна на тэрыторыі Еўропы справакавала беспрэцэдэнтныя выдаткі на зброю і павелічэнне колькасці армій, асабліва ў краінах на мяжы з Расіяй. Сусветны ВПК, як прадказваюць аналітыкі, у найбліжэйшыя гады паб'е рэкорды: бюджэт Пентагона ўжо ў 2023 годзе вырасце на 10%, а выдаткі на абарону ў Еўропе павялічацца ў паўтара разы да 2026 года.

Гэта непазбежна прывядзе да павелічэння падаткаў або скарачэння выдаткаў на іншыя дзяржаўныя праграмы: «Кожны еўра, выдаткаваны на абарону, — гэта еўра, які не траціцца на ахову здароўя, жыллё, пенсіі, адукацыю», — лічыць ваенны аналітык са Стакгольмскага інстытута даследавання свету Аляксандра Маркштайнер.

Суседзі баяцца больш за ўсё

У 2022 годзе 35 з 40 краін, на якія прыпадае больш за 60% ад усіх ваенных выдаткаў свету, павялічылі абаронныя бюджэты. Сярод лідараў па росце ВПК — Казахстан: фінансавыя ўкладанні ў абарону Рэспублікі падскочылі на 75%, а ў ліпені Wall Street Journal апублікаваў артыкул аб планах уладаў рэфармаваць войска і ўмацаваць адносіны з ЗША, Кітаем і Турцыяй на фоне вайны ва Украіне.

У 2023 годзе рост ВПК паскорыцца. У топе краін па планаваным нарошчванні ваенных магутнасцяў — Польшча, чые выдаткі на абарону павялічацца амаль у тры разы — з 13 да 31 мільярда долараў.

«Лепшая стратэгія — стрымліваць праціўніка сілай уласнай арміі і шляхам супрацоўніцтва з іншымі», — заявіў прэм'ер-міністр Польшчы на ваенных вучэннях у лістападзе. У 2023 годзе фінансаванне Мінабароны краіны будзе вышэй, чым ваенны бюджэт Украіны, Турцыі і амаль усіх еўрапейскіх краін.

У лістападзе на тэрыторыю Польшчы недалёка ад мяжы з Украінай упалі дзве ракеты. Праз два тыдні яшчэ адзін ваенны снарад заляцеў у Малдову. «Гэта ў чарговы раз даказвае, што расійскі ракетны тэрор уяўляе велізарную пагрозу не толькі для бяспекі Украіны, але і для бяспекі суседніх краін», — пракаментаваў прэс-сакратар МЗС Украіны Алег Нікаленка.

У 2023 годзе Малдова плануе павялічыць ваенны бюджэт на 75%. «Нам трэба развіваць абаронны сектар, у тым ліку супрацьпаветраную абарону, або далучацца да розных асацыяцый, якія ўзніклі на ўзроўні ЕС», — заявіў міністр абароны Анатоль насаты на малдаўска-еўрапейскім інтэграцыйным форуме.

Тройку лідараў па росту ВПК замыкае Арменія. На фоне канфлікту з Азербайджанам улады збіраюцца павялічыць выдаткі на абарону ў паўтары разы. Пасля нядаўніх памежных сутыкненняў афіцыйныя асобы ў Ерэване паскардзіліся на адсутнасць у армянскай арміі сучаснага ўзбраення, а прэм'ер-міністр Нікол Пашынян заявіў, што Расія не справілася з пастаўкай зброі і страціла кантроль над Лачынскім калідорам, які злучае Нагорна-Карабахскую рэспубліку з Арменіяй.

Новы лідар у гонцы ўзбраенняў — Турцыя

У мінулым годзе ўлады краіны павялічылі фінансаванне арміі на 30%, а ў 2023 годзе — яшчэ на 50%. «У выніку ўзрослых пагроз у свеце і ў нас па суседстве мы падымаем наш абаронны бюджэт да досыць высокага ўзроўню — 469 мільярдаў лір (25 мільярдаў долараў ЗША)», — заявіў у кастрычніку прэзідэнт краіны Рэджэп Таіп Эрдаган, а міністр абароны Турцыі заклікаў Грэцыю і Кіпр устрымацца ад далейшых закупак узбраенняў, каб не «завесці сітуацыю ў тупік».

«Кітай і Турцыя ўзброіліся 20 гадоў таму і сёння прыступілі да пераўзбраення, каб перайсці на больш прасунутыя сістэмы, — кажа ваенны аналітык Павал Лузін. — Кітай можа выдаткаваць на гэта вялікія сумы: унутры краіны паспела вырасці нядрэнная прамысловасць. Суседзі адчуваюць пагрозу і таксама пачынаюць укладваць у абарону».

Расце ваенны патэнцыял Кітая і агрэсіўныя дзеянні Расіі прымусілі Японію перагледзець пацыфісцкую палітыку: да 2027 года дзяржава падвоіць ваенныя выдаткі — упершыню пасля Другой сусветнай вайны.

Другое жыццё NATO

Сусветны ВПК стабільна рос аж да канца нулявых, пакуль у 2010 годзе найбуйнейшыя эканомікі на чале з ЗША і Вялікабрытаніяй не замарозілі нарошчванне ваенных бюджэтаў. Рост фінансавання аднавіўся пасля анэксіі Крыма. Тады краіны блока NATO сабраліся на саміце ва Уэльсе, каб абмеркаваць «дзеянні Расіі супраць Украіны, якія кінулі выклік фундаментальным прынцыпам адзінай, свабоднай і мірнай Еўропы».

Па выніку сустрэчы было прынята рашэнне «звярнуць назад тэндэнцыю скарачэння абаронных бюджэтаў»: члены Альянсу абавязаліся да 2024 года траціць на абарону сваіх дзяржаў не менш за 2% ВУП. У 2014 годзе гэтай умове адпавядалі толькі ЗША, Вялікабрытанія і Грэцыя, да 2022 года да іх далучыліся краіны Балтыі, Турцыя, Польшча, Славакія і Харватыя, але гэта да гэтага часу нават не палова з 30 членаў Саюза.

Менш за ўсё на абарону марнуюць краіны Заходняй Еўропы — Люксембург, Іспанія і Бельгія, тады як на мяжы з Расіяй нарматыў NATO ўжо перавыканалі ўсе балтыйскія дзяржавы і Польшча.

«Усе члены Саюза дасягнуць 2% не змогуць, — кажа ваенны эксперт Павел Лузін. — Але асноўныя краіны альбо гэта ўжо зрабілі, альбо зробяць у найбліжэйшыя пару гадоў, бо расійская пагроза цалкам рэальная».

5 ліпеня дзяржавы-члены NATO падпісалі пратаколы аб далучэнні Фінляндыі і Швецыі да Паўночнаатлантычнай дамовы. Абедзве краіны змогуць уступіць у Альянс, як толькі ўсе члены Саюза ратыфікуюць пратаколы, з 30 дзяржаў пакуль гэтага не зрабілі толькі Турцыя і Венгрыя. «Дэ-факта Швецыя і Фінляндыя ўжо чальцы альянсу, — кажа Лузін. — Дэ-юрэ стануць імі, нават калі Турцыя і далей будзе ўстаўляць палкі ў колы, паколькі для гэтых краін ёсць прамая расійская пагроза, а NATO — гарантыя ўмацавання іх бяспекі».

З 1994 года Швецыя і Фінляндыя знаходзіліся ў статусе партнёраў NATO. «Пасля 24 лютага, калі Расія здзейсніла поўнамаштабнае ўварванне ва Украіну, стала ясна, што паміж партнёрствам і сяброўствам ёсць розніца. Украіна таксама была партнёрам NATO. Гэта не дапамагло», — адзначыў міністр абароны Швецыі Пол Ёнсан.

У сваю чаргу, Швецыя паабяцала павялічыць расход на абарону — да 2% ад ВУП, як гэтага з 2014 года патрабуе Альянс, а Фінляндыя ўжо ў 2021 годзе дасягнула нарматыву. Да 2024 года ўмова Саюза паабяцалі рэалізаваць 16 краін.

Асноўная прычына для ўварвання ва Украіну, якую агучыў Крэмль, — пашырэнне NATO на Усход. Але пакуль знешняя палітыка Расіі прыводзіць да адваротнага эфекту: пасля анэксіі Крыма Альянс размясціў сваіх жаўнераў ва Усходняй Еўропе, а з пачаткам поўнамаштабнай вайны павялічыў вайсковы кантынгент у Польшчы і краінах Балтыі ў 3,5 разы — з 5 да 18,2 тысяч чалавек.

Вяртанне прызыву

У XXI стагоддзі амаль уся Еўропа пазбавілася ад абавязковага прызыву. Многія разлічвалі адмовіцца ад вайсковай павіннасці ў бліжэйшы час: Казахстан заяўляў аб планах адмяніць прызыў да 2016 году, Малдова — да 2020-га. Пра неабходнасць у будучыні пакінуць толькі службу па кантракце выказаўся нават Уладзімір Пуцін.

Аднак многім краінам прыйшлося перагледзець свае рашэнні і вярнуць абавязковую вайсковую павіннасць (напрыклад, Латвіі і Швецыі). За апошнія пяць гадоў колькасць ваеннага кантынгенту Еўропы, Азіі, ЗША і Канады не паменшылася, а ў многіх еўрапейскіх дзяржавах вайскоўцаў стала нават больш. Кантынгент павялічылі Ўсе краіны Балтыі, Чарнагорыя, Харватыя, Боснія і Герцагавіна, Чэхія, Балгарыя і іншыя краіны Усходняй Еўропы.

Лепшая абарона — дапамога Украіне

На 2023 год Літва зацвердзіла рэкордны вайсковы бюджэт — 2,5% ад ВУП краіны, — і, калі спатрэбіцца, гатовая павялічыць яго да 3%. З краін NATO больш на абарону выдаткоўваюць толькі Грэцыя і ЗША. Як сцвярджае міністр абароны Літвы, гэта неабходна, калі дзяржава і далей збіраецца дапамагаць Украіне.

За дзесяць месяцаў баявых дзеянняў вайсковая падтрымка Кіеву дасягнула 40 мільярдаў долараў (Украіна таксама атрымлівае гуманітарную і фінансавую дапамогу, але мы не ўлічвалі яе ў разліках). Асноўны донар — ЗША: 60% сродкаў, перададзеных на патрэбы ВСУ, прыпадае на Пентагон.

Аднак для эканомікі Штатаў гэтыя выдаткі менш значныя, чым для краін Еўропы: так, на падтрымку Украіны ЗША выдзелілі 3% ад ваеннага бюджэту і 0, 001% ад ВУП, тады як Эстонія і Латвія перавялі Кіеву па 40% нацыянальных выдаткаў на абарону.

Як тлумачыць міністр абароны Эстоніі Хано Пеўкур, «сённяшнія пастановы аб падтрымцы Украіны памяншаюць магчымасці Расіі паводзіць сябе ірацыянальна» ў Балтыйскім рэгіёне, а значыць, «перамога Кіева ў вайне таксама павысіць бяспеку Эстоніі».

У новым годзе Еўропа і ЗША не збіраюцца скарачаць аб'ёмы ваеннай падтрымкі для Украіны, а прэм'ер-міністр Вялікабрытаніі паабяцаў у наступным годзе нават перавысіць перададзеныя УСУ ў 2022 годзе 2,8 мільярдаў долараў і заклікаў краіны Паўночнай Еўропы паступаць гэтак жа: «Мы ведаем, што іх бяспека — гэта наша бяспека. Мы будзем працягваць падтрымліваць Украіну».

Пераклад НЧ