У Швейцарыі пройдзе Cаміт міру. Ці дапаможа ён Украіне?

Саміт міру, які пройдзе ў гэтыя выходныя ў швейцарскім Бюргенштоку, яшчэ да свайго пачатку выклікае надзвычай супярэчлівыя каментары ва Украіне і за яе межамі. 

За два дні да адкрыцця мерапрыемства немагчыма сказаць, хто менавіта прыме ў ім удзел, якія фармулёўкі будуць змяшчацца ў выніковым дакуменце і да якіх наступстваў яно можа ці павінна прывесці, піша Бі-бі-сі.

У прэсе хапае і крытычных каментароў: з правядзеннем саміту паспяшаліся, і лепей бы ён наогул скончыўся без любога выніку.

Зрэшты, ініцыятар саміту, прэзідэнт Украіны Уладзімір Зяленскі, заяўляе, што само яго правядзенне ўжо можна назваць перамогай.

Арганізатары мерапрыемства — швейцарскія ўлады — кажуць, што Саміт наўрад ці можна назваць пачаткам мірнага працэсу, аднак ён цалкам цягне на першы крок на шляху да міру.

Хто прыедзе на саміт?

Ідэя мірнага саміту ўзнікла ва Украіне ў канцы 2022 года на хвалі эйфарыі пасля паспяховага Слабажанскага наступлення і вызвалення Херсона. Тады задума аб тым, каб сабраць прадстаўнікоў усяго свету ў адным месцы, заручыцца іх падтрымкай «украінскай формулы міру», а затым ад імя міжнароднай супольнасці прад'явіць план яе рэалізацыі Маскве і такім чынам скончыць вайну, здаваўся цалкам рэалістычным.

Час унёс у гэтую задуму свае карэктывы. Расіі ўдалося выраўнаваць сітуацыю на фронце і нават перайсці да новага наступлення на ўкраінскія пазіцыі. Захад, мякка кажучы, не стрымаў абяцанні быць побач з Украінай у любых абставінах і столькі, колькі патрэбна. Кітай, на ключавую ролю якога ў патэнцыйным мірным працэсе спадзяваліся ў Кіеве, яшчэ больш зблізіўся з Масквой. Увага свету ўсё больш пераключалася з Украіны на Блізкі Усход.

Усе гэтыя фактары прывялі да таго, што доўгачаканы мірны саміт будзе праходзіць у зусім іншых геапалітычных і вайсковых рэаліях, чым прагназавалі яго арганізатары ў пачатку працэсу. І, адпаведна, ён наўрад ці прывядзе да вынікаў, на якія яны спадзяваліся першапачаткова.

Адна з красамоўных прыкмет цяперашняга стану спраў — сітуацыя з лікам удзельнікаў саміту. Ён невядомы.

У пачатку траўня швейцарскі ўрад разаслаў 160 запрашэнняў патэнцыйным удзельнікам. Мясцовая прэса ўдакладняла, што запрашэнні атрымалі не толькі дзяржавы, але і дзве рэлігійныя інстытуцыі — Апостальская Сталіца ў Ватыкане і Сусветны патрыярхат Канстанцінопаля, а таксама тры міжнародныя арганізацыі — ААН, АБСЕ і Савет Еўропы.

Колькі менавіта з адрасатаў пацвердзіла свой прыезд у Швейцарыю, ніхто не ведае. У пачатку чэрвеня прэс-сакратар Уладзіміра Зяленскага Сяргей Нікіфараў заявіў, што 107 дзяржаў і міжнародных арганізацый пагадзіліся прыняць удзел у Саміце свету. У пачатку гэтага тыдня прэзідэнт Швейцарыі Віёла Амерд паведаміла, што станоўчы адказ на запрашэнне далі 90 адрасатаў — палова з Еўропы і Паўночнай Амерыкі, палова з Глабальнага Поўдня.

Раніцай у сераду «Радыё Свабода» са спасылкай на ананімныя крыніцы ў дыпламатычных колах паведаміла, што колькасць удзельнікаў саміту знізілася да 78. Суразмоўца Бі-бі-сі з ліку ўкраінскіх арганізатараў саміту аспрэчыў гэтую інфармацыю.

Прадстаўнікі швейцарскіх уладаў прызнаюць, што лічбы пастаянна мяняюцца ў рэжыме рэальнага часу, і дакладны спіс удзельнікаў будзе абнародаваны толькі ў пятніцу вечарам за лічаныя гадзіны да адкрыцця саміту.

Галоўная прычына, як кажуць кіеўскія суразмоўцы Бі-бі-сі, — гэта тое, што ў апошнія тыдні Масква мэтанакіравана гуляе на паніжэнне колькасці яго ўдзельнікаў.

842-гі дзень ваны. Пуцін назваў умовы пачатку перамоваў з Кіевам

Масква і Пекін

Пытанне аб удзеле ў Саміце міру Расіі стала каменем спатыкнення для многіх рэальных і патэнцыйных удзельнікаў.

З пункту гледжання Украіны і яе партнёраў, сама ідэалогія мірнага працэсу не прадугледжвала, што расійцы прыедуць на першы саміт. Па іх логіцы, Расія павінна была далучыцца да мірнага працэсу на наступным этапе, калі Маскве перадалі б зацверджаны ўдзельнікамі першага саміту план дасягнення міру.

Расія актыўна пратэставала супраць такога падыходу, заяўляючы, што размаўляць з ёй на мове ультыматумаў – контрпрадуктыўна. Урэшце Масква не атрымала запрашэнне на швейцарскі саміт.

Ці не галоўнай праблемай ініцыятараў саміту стала тое, што іх падыход не падтрымаў адзін з ключавых гульцоў на геапалітычнай карце свету — Кітай.

Па словах міністра замежных спраў Швейцарыі Іньяцыо Касіса, Пекін яшчэ на этапе папярэдніх кансультацый заяўляў, што яго прадстаўнікі будуць удзельнічаць у ім, толькі калі за сталом перамоваў будуць прадстаўлены абодва бакі «канфлікту», як у Пекіне называюць развязаную Расіяй вайну.

Расіі на саміце не будзе — адпаведна і Кітай сваіх прадстаўнікоў не дашле. Такая пазіцыя Пекіна аказала вялікі ўплыў на тыя краіны Глабальнага Поўдня, дзе моцны кітайскі ўплыў.

Нельга сказаць, што Украіна не спрабавала змяніць сітуацыю. У канцы траўня Уладзімір Зяленскі зрабіў адчайную спробу заручыцца падтрымкай кітайскага лідэра: Сі Цзіньпін быў адным з адрасатаў эмацыйнага відэазвароту з просьбай далучыцца да «сапраўднага» мірнага працэсу. Зварот быў запісаны прэзідэнтам Украіны на пажарышчы харкаўскай друкарні, знішчанай расійскім ракетным ударам.

Аднак ужо праз некалькі дзён падчас выступлення на форуме бяспекі ў Сінгапуры рыторыка Зяленскага змянілася. Ён назваў Пекін «інструментам у руках Пуціна» і абвінаваціў Кітай у тым, што той пераконвае некаторыя дзяржавы не ўдзельнічаць у швейцарскім саміце.

«Гэта ўжо не толькі падтрымка Расіі, гэта фактычна падтрымка вайны, таму што калі ты не падтрымліваеш Саміт свету, значыць усё, што адбываецца, для цябе нармальна», — заявіў Зяленскі.

Кітай адхіліў такія папрокі ў свой адрас і нагадаў, што працягвае падтрымліваць ідэю правядзення Саміту высокага ўзроўню з удзелам і Украіны, і Расіі.

Харыс замест Байдэна

На саміце ў Швейцарыі не будзе і прэзідэнта ЗША Джо Байдэна. Суразмоўцы Бі-бі-сі ў Кіеве прызнаюць, што прысутнасць амерыканскага лідэра ў Еўропе ў гэтыя дні (у Італіі 13-15 чэрвеня праходзіць саміт G7) была адным з вырашальных фактараў у вызначэнні даты мірнага саміту.

У выніку проста з Апуліі Байдэн вылеціць у Каліфорнію на вялікае фандрайзінгавае мерапрыемства сваёй перадвыбарнай кампаніі, а ЗША на саміце будзе прадстаўляць віцэ-прэзідэнт Камала Харыс.

Крыніцы Бі-бі-сі ў Кіеве, якія ўдзельнічаюць у арганізацыі саміту, кажуць, што адсутнасць Байдэна — навіна, вядома, непрыемная, але не трагічная. Яны нагадваюць, што ў Зяленскага і Байдэна была магчымасць паразмаўляць на ўрачыстасцях з нагоды 80-годдзя высадкі саюзнікаў у Нармандыі, таксама яны сустрэнуцца на саміце «сямёркі».

Больш за тое, у Італіі Зяленскі і Байдэн падпішуць маштабную дамову аб супрацоўніцтве ў сферы бяспекі, якая не будзе пакідаць сумненняў у тым, што Амерыка працягвае падтрымліваць Украіну. Так што сімвалічных жэстаў у гэтыя дні будзе дастаткова, і на гэтым фоне тое, што ЗША на саміце будзе прадстаўляць Камала Харыс — другая асоба ў палітычнай сістэме краіны, — выглядае цалкам лагічным.

Нават пры адсутнасці Джо Байдэна швейцарскі саміт застанецца надзвычай прадстаўнічым міжнародным мерапрыемствам. Чакаецца, што яго наведаюць больш за чатыры дзясяткі прэзідэнтаў і прэм'ер-міністраў, у тым ліку Эмануэль Макрон, Рышы Сунак і Джасцін Трудо, а таксама канцлер Германіі Олаф Шольц.

Тры пункты

Дыскусіі на саміце міру працягнуцца два дні, і чакаецца, што скончацца яны прыняццем выніковага камюніке, якое будзе тычыцца трох пунктаў «украінскай формулы міру»: аб харчовай бяспецы, радыяцыйнай і ядзернай бяспецы, а таксама гуманітарных пытанняў — вызвалення ўсіх палонных і дэпартаваных, у у тым ліку ўкраінскіх дзяцей.

Суразмоўцы Бі-бі-сі кажуць, што гэтыя рашэнні будуць даведзены да Расіі з дапамогай краін-пасярэднікаў, якія будуць праводзіць «медыяцыю паміж Расіяй і Украінай» па схеме, якая ў мінулым спрацавала падчас перамоваў аб стварэнні «збожжавага калідора».

Вядома, прагрэс па трох пунктах «формулы міру Зяленскага» — гэта не тое, на што першапачаткова разлічвалі ўкраінскія ініцыятары саміту. Тады меркавалася, што ўдзельнікі першага саміту выйдуць на дакладны план дасягнення міру, які на другім саміце прэзентуюць Расіі.

З іншага боку, яшчэ на этапе падрыхтоўкі цяперашняга саміту стала зразумела, што некаторыя краіны — у першую чаргу, якія прадстаўляюць Глабальны Поўдзень, — наадрэз адмаўляюцца абмяркоўваць або падтрымліваць «праблемныя» пункты «ўкраінскай формулы міру» накшталт вываду з тэрыторыі Украіны расійскіх войскаў або стварэння трыбунала для пакарання ваенных злачынцаў.

Арганізатары саміту апынуліся перад няпростай дылемай: закранаць на гэтым мерапрыемстве большую колькасць пунктаў «украінскай формулы міру», аднак ахвяраваць дзеля гэтага колькасцю краін, якія падпішуцца пад гэтым рашэннем, або сканцэнтравацца на меншай колькасці пунктаў, але сабраць пад выніковым дакументам максімальную колькасць подпісаў краін, і такім чынам паказаць глабальнасць падтрымкі Украіны.

Суразмоўцы Бі-бі-сі кажуць, што ў выніку ў Кіеве схіліліся ў бок другога варыянту, і праца ў гэтым напрамку пачалася ў канцы сакавіка гэтага года. Сваю ролю адыграла і пазіцыя, якую на гэты конт мелі швейцарскія арганізатары саміту.

Швейцарцы і ўкраінцы ўвогуле маюць крыху рознае бачанне галоўнай ідэі Саміту міру. Кіеў з самага пачатку працэсу яго падрыхтоўкі не рабіў сакрэту з таго, што ён імкнецца падкрэсліць на ім безальтэрнатыўнасць уласнага мірнага плана, і дэактуалізаваць усе іншыя мірныя планы, якія рыхтаваліся і прэзентаваліся Кітаем, ПАР і іншымі «неабыякавымі» краінамі.

Як распавёў у пачатку тыдня міністр замежных спраў Швейцарыі Іньяцыо Касіс, яго краіна засяродзілася на тым, каб знайсці такія пытанні, якія паўтараюцца фактычна ва ўсіх існуючых мірных планах, і вынесці на разгляд першага саміту менавіта іх — каб пабудаваць «давер паміж стэйкхолдэрамі» і мець магчымасць пасля перайсці да «другога кроку».

Пад ім, мяркуючы па ўсім, у Швейцарыі маюць на ўвазе непасрэднае ўцягванне ў мірны працэс Расіі.

«Ня можа быць мірнага працэсу без Расіі. Мы павінны сказаць гэта вельмі дакладна. Таму пытанне не ў тым, ці будзе Расея ў працэсе, а калі яна будзе ў працэсе», — сказаў Касіс на прэс-канферэнцыі ў панядзелак.

Ідэя швейцарскага боку, мяркуючы па ўсім, састаіць у тым, каб інкарпараваць у шлях да дасягнення міру ва Украіне іншыя мірныя планы, і такім чынам прыцягнуць Расію да ўдзелу ў наступным мірным саміце.

Што на выхадзе?

Такі падыход да ідэалогіі саміту і да фармату яго выніковага рашэння выклікае занепакоенасць у шэрагу ўкраінскіх каментатараў.

Выданне «Еўрапейская праўда», азнаёміўшыся з праектам камюніке саміту, канстатавала: «Мірны план Зяленскага» перастаў быць безальтэрнатыўным або нават ключавым дакументам для ўрэгулявання вайны».

«Ёсць усе падставы лічыць, што сама ідэя што б там ні было правесці саміт у 2024 годзе была памылковай. […] Але ў нас [Украіны] сапраўды яшчэ ёсць права адмовіцца ад выніковага дакумента саміту, які пасля ўсіх рэдагаванняў не здаецца прымальным для Украіны. Можна спаслацца на непрымальныя змены, на іх непрыманне ўкраінскім грамадствам і гэтак далей — і гэта будзе абсалютна шчырая пазіцыя», — гаворыцца ў матэрыяле.

Датычныя да падрыхтоўкі саміту з украінскага боку суразмоўцы Бі-бі-сі называюць падобныя папрокі да выніковага камюніке саміту «алармізмам».

Па-першае, запэўніваюць яны, па стане на вечар серады фінальнай версіі камюніке яшчэ проста не існуе ў прыродзе, актыўная праца над яе фармулёўкамі працягваецца, краіны-ўдзельніцы саміту працягваюць дасылаць да яе свае праўкі.

Па-другое, працягваюць суразмоўцы Бі-бі-сі, абцякальнасць некаторых фармулёвак дакумента — гэта даніна неабходнасці ўцягнуць у яго падтрымку максімальна шырокае кола падпісантаў, якія перш за ўсё прадстаўляюць Глабальны Поўдзень, што, з аднаго боку, падтрымліваюць Украіну, а з другога не хочуць цалкам псаваць адносіны з Расіяй.

Заклікае не драматызаваць сітуацыю з фармулёўкамі ў падагульняючым дакуменце саміту і былы міністр замежных спраў Украіны Уладзімір Агрызка.

«Я б не перабольшваў значэнне тых фармулёвак, якія там зараз будуць запісаныя. Так, можна запісаць, што ёсць іншыя добрыя планы [урэгулявання вайны ва Украіне]. Ну, цудоўна, хто супраць таго, каб аб'яднаць усе выдатныя планы ў адзін вялікі і скончыць вайну? Гэта можна проста павярнуць у свой бок, калі ты разумееш, аб чым ідзе гаворка. Таму я б на ўсе гэтыя агульныя дэкларацыі і заявы рэагаваў больш за спакойна. Нам з гэтага трэба выціснуць некалькі практычных рэчаў, якія могуць нам дапамагчы», — заявіў ён у эфіры кіеўскага Радыё NV.

Аб канкрэтных выніках гэтага саміту для Украіны ўпэўнена можна будзе казаць, толькі азнаёміўшыся з яго выніковым дакументам, а таксама з ацэнкамі яго ўдзельнікаў, якія не трапяць у гэты камюніке, затое будуць агучаны на палях саміту.

Што далей?

Сёння, як кажуць і кіраўнік швейцарскага МЗС Іньяцыа Касіс, і суразмоўцы Бі-бі-сі ў Офісе прэзідэнта Украіны, адказу на гэтыя пытанні проста не існуе, а кансультацыі на гэты конт будуць працягвацца аж да закрыцця сустрэчы ў Бюргенштоку.

Спектр магчымасцяў, наколькі можна меркаваць зараз, даволі шырокі.

З аднаго боку, пазіцыю швейцарскіх арганізатараў саміту, агучаную імі на брыфінгу ў панядзелак, можна тлумачыць так, што першы саміт павінен акрэсліць пэўную рамку перамоўнага працэсу, які мае адбыцца, і нельга выключаць таго, што ў другім саміце, арганізаваным у гэтай рамцы, прыме ўдзел Расія.

Заходняя прэса ўжо нават называе верагоднае месца яго правядзення — Саудаўскую Аравію (яе ўдзел у першым Саміце свету да гэтага часу афіцыйна не пацверджаны).

Зусім не факт, што з такім падыходам пагодзіцца Украіна. Блізкія да працэсу кіеўскія суразмоўцы Бі-бі-сі кажуць, што нават пасля правядзення першага саміту спатрэбіцца правесці вялікую падрыхтоўчую працу да таго, як Расію можна будзе прыцягнуць да паўнавартасных мірных перамоваў.

«У нас для гэтага ёсць пэўныя інструменты: сустрэчы дарадцаў, якія нядрэнна сябе паказалі падчас падрыхтоўкі да цяперашняга саміту, тэматычныя канферэнцыі па асобных пунктах „формулы міру“, неафіцыйныя перамовы на розных узроўнях», – кажа Бі-бі-сі дасведчаная крыніца.

Яшчэ адна опцыя — якая, зрэшты, здаецца, не знаходзіць значнай падтрымкі нават сярод партнёраў Украіны — правядзенне яшчэ некалькіх самітаў, на кожным з якіх будуць разглядацца новыя пункты «формулы міру».

Нарэшце, не варта забывацца на тое, што цяпер дыпламатычныя намаганні таго ж Кітая сканцэнтраваны на прасоўванні ўласнага мірнага плана, які прадугледжвае замарозку канфлікту на цяперашняй лініі фронту і неадкладныя прамыя перамовы паміж Кіевам і Масквой. У адносінах да плана ўжо ўхваляльна выказвалася Масква, а ў канцы траўня ён атрымаў падтрымку Бразіліі.

На мінулым тыдні міністр замежных спраў Кітая Ван І заявіў, што станоўчыя адзнакі выказалі амаль паўсотні дзяржаў свету, а заходнія СМІ пачалі асцярожна меркаваць, што ў пэўны момант Пекін можа арганізаваць уласны мірны саміт у падтрымку сваёй ініцыятывы.

Не выключана, гавораць суразмоўцы Бі-бі-сі ў дыпламатычных колах, што абмеркаванне кітайскага мірнага плана стане галоўнай тэмай сустрэчы міністраў замежных спраў краін БРІКС, які пройдзе ў Ніжнім Ноўгарадзе адначасова са швейцарскім самітам.

Міністр замежных спраў Швейцарыі Іньяцыо Касіс адкрыта кажа, што вітае «паралельныя мірныя працэсы», а Уладзімір Зяленскі рэагуе на падобныя ініцыятывы раздражнёна: ён ужо не раз заяўляў, што паколькі менавіта Украіна з'яўляецца ахвярай несправакаванай агрэсіі з боку Расіі, то выключна яна мае маральнае права прапаноўваць планы заканчэння вайны на сваёй тэрыторыі.