Сацыёлаг: «Перспектыў утрымацца ў Беларусі няма ні ў Лукашэнкі, ні ў Расіі»
Аляксей Ластоўскі распавёў у інтэрв'ю DW пра стаўленне жыхароў Беларусі да Лукашэнкі і да вайны Расеі супраць Украіны, а таксама пра ўплыў "рускага свету" на беларусаў.
Выказванні пра "трох братэрскіх славянскіх народаў" трэба прыбіраць з свайго лексікону, лічыць сацыёлаг Аляксей Ластоўскі (інстытут "Палітычная сфера", ЕГУ). У інтэрв'ю DW даследчык патлумачыў, чаму больш траціны беларусаў падтрымліваюць Расію ў вайне супраць Украіны і чаму пры гэтым вялікая частка насельніцтва краіны саўдзельнікамі агрэсіі сябе не лічыць.
DW: Напэўна вы сочыце за сацапытаннямі аб стаўленні беларусаў да вайны, якія зараз публікуюцца. Якія лічбы вас больш за ўсё здзівілі?
Аляксей Ластоўскі: Зараз усе сацапытанні маюць пэўныя абмежаванні. Калі гаворка пра дзяржаўныя, якія праводзіць у першую чаргу ЕсооМ (праўладны аналітычны цэнтр — рэд.), то гэта цалкам дыскрэдытаваныя даныя. На жаль, Інстытут сацыялогіі Акадэміі навук таксама пачаў сябе дыскрэдытаваць. Раней даныя гэтага інстытута былі са знакам якасці. Але пасля змены кіраўніцтва Інстытут сацыялогіі стаў увязвацца ў сумнеўныя авантуры і падаваць даныя, якія выглядаюць дрэнна падрыхтаванымі. Адпаведна, абапірацца на іх мы не можам. Калі гаварыць аб даследаваннях, якія праводзяцца з-за мяжы, то і там ёсць свае абмежаванні. Па-першае, яны працуюць з сацыяльна актыўнай аўдыторыяй, а па-другое, ёсць фактар страху — людзі могуць баяцца адказваць на адчувальныя пытанні. Гэта ставіць перад сацыялогіяй вялікія выклікі: як вывучыць рэальныя настроі ў грамадстве.
Трэба разумець, што ёсць падтрымка Расіі, а ёсць — пытанне ўдзелу Беларусі ў вайне. За тое, каб адправіць ва Украіну войскі, выступае вельмі мала людзей у Беларусі — 5-10%. Калі ж гаворка ідзе аб тым, што мы проста саюзнікі Расіі, і няхай яна вядзе вайну да пераможнага стану, "денацыфікацыю", як сцвярджаюць прапагандысты, то тут падтрымка можа даходзіць да 40%.
— І гэтая лічба вельмі страшная. Беларусы — народ, які рос з памяццю аб Вялікай Айчыннай вайне, з "ніколі больш", "толькі б не было вайны". Чаму ж цяпер, калі вайна пачалася, больш траціны беларусаў падтрымліваюць дзеянні Расіі?
— Беларусь знаходзіцца ў расійскім культурным полі, з'яўляецца такім каланіяльным прыдаткам агульнай расійскай культурнай прасторы. Моладзь карыстаецца "ВКонтакте", тыя, хто старэй, заходзяць у "Аднакласнікі". У людзей няма бар'ераў, яны выдатна сябе адчуваюць, карыстаючыся рускай мовай, у гэтай прасторы "рускага свету". Каб гэтаму супрацьстаяць, трэба разуменне, што ў нас свой асаблівы шлях, свая гісторыя, культура. Нам здаецца, што 40% — гэта страшна, але гэта ўжо не большасць насельніцтва. Калі б гаворка ішла пра 1990-х гадах, то пытанняў аб тым, каго падтрымліваць беларусам, не ўзнікала б.
Праведзена велізарная праца па выбудоўванні ўласнай ідэнтычнасці, разумення свайго месца ў свеце. Адукаваныя людзі, якія жывуць у буйных гарадах, супраць вайны. Лукашэнку цяпер падтрымліваюць часцей за ўсё людзі старэйшага пакалення, з горшым узроўнем адукацыі, людзі, якія жывуць у невялікіх гарадах ці вёсках. І атрымліваецца, што гэта карэлюецца з тымі, хто падтрымлівае вайну. Але ўсё роўна адбудзецца замена адных каштоўнасцяў на іншыя. Я не бачу перспектыў утрымацца ў Беларусі ў будучыні ні ў Лукашэнкі, ні ў Расіі.
— Вы зараз аб якім часовым прамежку кажаце?
— Пасля пратэстаў 2020 года Лукашэнка, у асноўным, падтрымала Расія — і маральна, і фінансава ў форме крэдытаў. А цяпер у Расіі свая складаная сітуацыя, таму што трэба весці вайну, уліваць велізарныя рэсурсы, плюс заходнія санкцыі падрываюць эканоміку. У гэтай сітуацыі ў расейцаў не будзе рэсурсаў падтрымліваць Лукашэнку. І я не бачу перспектыў для радыкальнай змены сітуацыі, каб Лукашэнка зноў сталі ўсё любіць, каб беларуская эканоміка пайшла на ўздым. Іншая справа, колькі будзе працягвацца раскладанне рэжыму. Дакладныя прагнозы даваць складана, але я думаю, гэта 5-10 гадоў. Нашу краіну чакае даволі цяжкі час.
— Лукашэнка раней называлі бацькам, і гэта было дастаткова станоўчае вызначэнне — бацька нацыі, трохі дзівакаваты, але трэба з ім змірыцца, бацькоў не выбіраюць. Падчас пратэстаў яго пачалі называць дзедам, напрыклад, у выразах "дайце дзеду таблетак". Сацыялогія апісвае такія трансфармацыі вобразаў: чаму яны адбываюцца?
— З пункту гледжання звычайнага семантычнага аналізу зразумела, у чым кардынальнае адрозненне. Бацька, бацька — патрыярхальны вобраз чалавека ўладнага, які валодае нейкімі рэсурсамі, клапоціцца. Калі гаворка ідзе пра дзеда, то гэта змена ролі на нейкую пастарэлую мадэль, гэта той, хто ўжо аджыў сваё, знаходзіцца на перыферыі, не можа вызначаць і кантраляваць працэсы.
Гэта сведчыць аб высокай ступені стомленасці, якая назапасілася ў беларускага грамадства ад Лукашэнкі. Бачная ступень зношанасці адносін, калі незразумела, што прапаноўваць, як прапаноўваць, Што рабіць, акрамя адпрацоўкі ўжо выкарыстаных мадэляў. Яскравы прыклад: падчас прэзідэнцкай кампаніі 2020 года нічога не прапаноўвалася з боку ўлады. Нейкіх новых ідэй, па сутнасці, няма, проста пачынаецца чарговае масавае выкарыстанне старых шаблонаў, вярнуліся да Вялікай Айчыннай вайны і сталі падаваць яе ўжо ў форме генацыду беларускага народа.
— Вы казалі, што ў 90-я падтрымка Расіі была б вышэйшай. Беларусам удалося сысці ад погляду на Расію як на тытульную нацыю?
— Людзі, якія жывуць у краіне, якая мае незалежнасць, межы, пачынаюць думаць катэгорыямі грамадзянскасці, прывязанай да свайго пашпарта. Так, культурны ўплыў Расіі заставалася моцным і дамінуючым. Я б сказаў, што ён і зараз застаецца такім. Але людзі ўжо прывыклі, выкарыстоўваючы метафару Акудовіча (беларускі філосаф — рэд.), прачынацца ў Беларусі, яны жылі ў гэтай краіне.
І калі паглядзець на вынікі даследаванняў, прычым доўгага перыяду, з 90-х, то вельмі нязначная частка беларусаў выступала за тое, каб Беларусь была ўключаная ў склад Расіі — 5-10 %. Гэта тыя людзі, якія гатовыя актыўна падтрымаць агрэсію Расіі ва Украіне. У асноўным жа людзі за тое, каб сябраваць з Расіяй, але пры гэтым сябраваць і з Еўропай. У настроях людзей у нас ніколі не было антызаходняга рэсантымента, які характэрны для масавай свядомасці расейцаў, успрымання Захаду як агрэсара. Беларусь была ўключана ў еўрапейскую прастору. Заўсёды было жаданне балансаваць: быць і там, і там.
— Што цяпер будзе з ідэяй аб тым, што беларусы, расейцы, украінцы — гэта "тры брацкіх народа"?
— Яна развальваецца, таму што, па сутнасці, гаворка ідзе аб фікцыі, здавалася. Вядома, ёсць мноства кантактаў паміж беларусамі, расейцамі, украінцамі, але гэта не робіць іх братамі. Мы памятаем, што ў гэтай формуле ёсць "старэйшы брат" — і гэта рускія. Гэта паказвае на пэўную іерархію. І ўкраінцам, і беларусам застаецца толькі падпарадкоўвацца старэйшаму брату. Для дамінуючай часткі ўкраінцаў рускія сталі ворагамі, аб якім братэрстве можа ісці гаворка? А калі выпадаюць украінцы з гэтай мадэлі, Што рабіць тады з беларусамі? Беларусы з украінцамі засталіся братамі ці не?
— Беларусы і расейцы застануцца "братамі"?
— А навошта гэта рускім? Калі яны зноў выбудоўваюць сваю "вялікую імперыю", для беларусаў і ўкраінцаў у гэтым" рускім свеце "ёсць толькі адна роля — падпарадкаванне "вялікаму рускаму народу". Я думаю, што ўсе гэтыя выказванні пра братоў-славян трэба выкідваць са свайго лексікону, гэта ідэалагічны слоўнік, які служыць пацвярджэнню імперскага панавання.
— Дзве траціны беларусаў не лічаць сябе саўдзельнікамі вайны ў Украіне, пры гэтым многія сваімі вачыма бачаць расійскую тэхніку на беларускіх дарогах, чуюць, як верталёты ляцяць. Яны проста не задаюцца пытаннямі, што гэтая тэхніка робіць у Беларусі?
— Большая частка насельніцтва не падтрымлівае Лукашэнку. Як можна адчуваць сябе саўдзельнікам агрэсіі, калі выступаеш супраць Лукашэнкі, супраць той улады, якая гэтую агрэсію падтрымлівае?