Як Пуцін зненавідзеў Украіну. Расследаванне пра тое, чаму пачалася вайна

Матывамі для Пуціна пачаць вайну з Украінай сталі асабістая крыўда і жаданне помсты. Апошняй кропляй аказалася закрыццё медыяактываў яго кума Віктара Медведчука. Пуцін прыняў пастанову напасці на Кіеў у лютым-сакавіку 2021 года, кажуць крыніцы «Вёрсткі». Падрыхтоўка да ўварвання ішла амаль год, але ўвесь гэты час у Крамлі зыходзілі з няслушных перадумоў і разлікаў.

У аснову гэтага расследавання выдання «Вёрстка» ляглі размовы з былымі і цяперашнімі чыноўнікамі ў расійскай і ўкраінскай уладзе. Кожны з іх займае пэўнае месца або ва ўкраінскім палітычным істэблішменце, або ў расійскім.

Што насамрэч прывяло да вайны — тэма складаная для абедзвюх краін. Журналіст Ілля Жагулёў высветліў, як атрымалася, што ва Уладзіміра Пуціна ўзнікла сама думка пра вайну з Украінай, калі было прынята ключавое рашэнне і хто аказаў на яго ўплыў. Аповеды набліжаных да Крамля былых і цяперашніх функцыянераў не могуць служыць апраўданнем трагедыі, якая здарылася, аднак дапамагаюць зразумець эвалюцыю мыслення расійскага кіраўніка, якая прывяла да яе.

Чым скончыцца вайна ва Украіне? Чатыры сцэнары, і ўсе не на карысць Расіі

Пасля губернатарскіх выбараў у Падмаскоўі ў верасні 2013 года адзін з куратараў велізарнай каманды паліттэхнолагаў, паціраючы рукі, сказаў: «Ну, хлопцы, малайцы, цяпер паедзеце на Заходнюю Украіну трэніравацца», — успамінае блізкі да адміністрацыі расійскага прэзідэнта паліттэхнолаг. Дзесяць гадоў таму, з ягоных слоў, дыскурсу, што ёсць нейкія «дрэнныя хахлы», не было наогул: расійскія тэхнолагі працавалі як з камандай Віктара Януковіча, так і з яго апанентамі з больш праеўрапейску арыентаваных палітыкаў, і ні ў каго ніякіх пытанняў не ўзнікала. Паліттэхнолагі атрымлівалі выгадныя падрады ад усіх бакоў і зараблялі грошы. «А колькі камунікацый паміж футбольнымі заўзятарамі было рускімі і ўкраінскімі, сяброўства сапраўднае было. І нацыяналісты сябравалі паміж сабой».

Здавалася, у Крамля стаўленне да Украіны змянілася за лічаныя тыдні лютага 2014 года, калі Пуцін аднаасобна прыняў пастанову аб анексіі Крыма. Але гэта не зусім так: мяркуючы па расказах відавочцаў, у галаве ў расійскага прэзідэнта меркаванне аб суседняй краіне эвалюцыянавала значна раней.

«Наш сукін сын»

Да Аранжавай рэвалюцыі 2004 года ў Масквы з Кіевам сур'ёзныя рознагалоссі паўсталі толькі аднойчы: у 2003 годзе каменем спатыкнення стаў востраў Тузла ў Азоўскім моры, на якім пражывала 30 сем'яў рыбакоў. У нейкі момант Расія стала насыпаць бераг у бок рыбацкага астраўка, што выклікала вялікае напружанне аж да ўзмацнення абароны Тузлы рэгулярнымі войскамі Украіны. Але ўрэшце абедзве краіны ўзгаднілі дамову аб супрацоўніцтве ў Азоўскім моры і Керчанскім праліве і пра канфлікт надоўга забыліся.

Сыходзячы з пасады прэзідэнта па сканчэнні двух тэрмінаў, украінскі прэзідэнт Леанід Кучма папрасіў Маскву падтрымаць свайго пераемніка — Віктара Януковіча, чым Крэмль з запалам заняўся.

«У эфіры спецыяльная праграма трох нацыянальных тэлеканалаў Украіны: тэлеканала «Інтэр», «1+1» і «Першага нацыянальнага»: «Уладзімір Пуцін. Прамы эфір»... Геаграфія пытанняў — уся Украіна. Усе званкі з тэрыторыі Украіны — бясплатныя», — на рускай мове казаў вядучы ў студыі, нібы ён быў не ў Кіеве, а ў Астанкіна. У студыі ў Кіеве паміж двух сцягоў — Украіны і Расіі — сядзеў прэзідэнт Расіі і цягам гадзіны адказваў на пытанні грамадзян суседняй дзяржавы. Гэта быў канец кастрычніка 2004 года, фінальны этап прэзідэнцкай кампаніі Віктара Януковіча, на якога зрабіла стаўку Масква.

Каб падтрымаць кандыдата, Пуцін прыехаў у Кіеў і паўдзельнічаў у прамым аналагу расійскай «Прамой лініі» з розніцай у тым, што пытанні яму задавалі ўкраінцы (паступіла больш за 80 000 пытанняў). Пуцін нават сказаў, што Расіі ёсць чаму павучыцца ва Украіны, маўляў, эканамічны рост Украіны пры прэм'еры Януковічу па тэмпах абагнаў расійскі.

Курыраваў выбары з боку Масквы Дзмітрый Мядзведзеў, які тады ўзначальваў Адміністрацыю прэзідэнта Расіі, а з боку Кіева — кіраўнік Адміністрацыі прэзідэнта Украіны Віктар Медвядчук. Менавіта ў тым годзе Пуцін стаў хросным бацькам яго дачкі Дар'і. Тады Адміністрацыя прэзідэнта Украіны шчыльна працавала ў звязку з расійскай, а спецыяльным памочнікам па сувязях дзвюх адміністрацый, па ўласным прызнанні, быў расійскі паліттэхнолаг Глеб Паўлоўскі. Адным з перадвыбарных хадоў Масквы стала карта «трох гатункаў Украіны», на якія нібыта дзяліў краіну Віктар Юшчанка, дзе трэці гатунак — гэта поўдзень і ўсход Украіны.

Але ўсё гэта не дапамагло. Па выніках Аранжавай рэвалюцыі пасля масавых пратэстаў і паўторнага галасавання ў 2004 годзе прэзідэнтам Украіны стаў Віктар Юшчанка.

Але Масква працягнула рабіць стаўку на проціпастаўленне і нават аддзяленне рэгіёнаў. У разгар Аранжавай рэвалюцыі нават была ажыццёўлена першая спроба аддзялення Поўдня і Усходу: у Севераданецку прайшоў прарасійскі з'езд дэпутатаў усіх узроўняў, ад Расіі на ім прысутнічаў на той момант уплывовы палітык, мэр Масквы Юрый Лужкоў. У сваю чаргу тагачасны кіраўнік Данецкага абласнога савета Барыс Калеснікаў прама заклікаў да аддзялення ад Украіны: «Мы прапануем: выказаць недавер усім вышэйшым органам дзяржаўнай улады, якія парушылі закон. Стварыць новую паўднёва-ўсходнюю ўкраінскую дзяржаву ў форме Федэратыўнай Рэспублікі. Сталіцай новай дзяржавы стане Харкаў, такім чынам будзе адноўлена першая сталіца незалежнай Украінскай Рэспублікі», — казаў Калеснікаў. Аднак да справы не дайшло. Расія тады не стала ўмешвацца са зброяй у справы суверэннай дзяржавы, а без падтрымкі на аддзяленне ніхто не пайшоў. На прапанову «Вёрсткі» пагаварыць пра гэта цяпер Калеснікаў адказаў: «Дзякуй, не цікавіць». Фонд Калеснікава актыўна падтрымлівае УСУ, а ўвесь фон яго профілю ў фэйсбуку займае велізарны ўкраінскі сцяг.

Да 2010 года празаходні прэзідэнт Юшчанка страціў большую частку рэйтынгу, а ў пачатку 2010 года Януковіч выйграў прэзідэнцкія выбары — і на гэты раз да падлікаў галасоў у выбаршчыкаў масавых прэтэнзій ужо не было.

Стаўшы прэзідэнтам, Януковіч адразу пачаў прымаць пастановы, пра якія Масква не магла і марыць нават у часы ўмеранага палітыка Кучмы: ён заявіў, што Украіна не будзе ўступаць у NATO, ініцыяваў закон аб статусе расійскай мовы як рэгіянальнай і выказаўся, што Галадамор — не генацыд украінскага народа, а агульная праблема савецкай гісторыі.

«Нашы спецслужбы сядзелі ў кіраўніцтве Украіны, кіравалі ёй і асобнымі бізнес-адзінкамі. Сэнс нешта рабіць было, калі ўсе свае?» — распавядае крыніца, блізкая да Адміністрацыі расійскага прэзідэнта. Паводле яе слоў, план быў просты — збліжэнне з Украінай на ўзор і падабенства збліжэння з Беларуссю. «У краіне сядзеў цэлы прэзідэнт, які быў фактычна ў нас на ўтрыманні, — тлумачыць крыніца. — Як у Штатаў у свой час на Кубе быў прэзідэнт Фульхенсіа Батыста, так і ў нас быў ва Украіне Януковіч. Стаўленне было да яго такое ж. Вядома, яму падыгрывалі і дапамагалі. Гэта быў наш сукін сын».

Паралельна Расія працавала і па дыпламатычнай лініі, спрабуючы адгаварыць Еўропу падлашчвацца да Украіны. «Рускія дыпламаты прыязджалі ў Парыж, яны казалі Захаду, што мы супраць еўраасацыяцыі, гэтага не будзе, вы павінны гэта спыніць, — распавядае крыніца, блізкая да Уладзіслава Суркова, які з 2013 па 2019 год адказваў у Крамлі ў тым ліку за звязаныя з Украінай пытанні. — Маўляў, гэта будзе ўдар па тых адносінах, якія ёсць паміж Украінай і Расіяй. Пачалося з гэтай гісторыі, ніякай гісторыі пра «рускі свет» яшчэ не было наогул».

Януковіч адмовіўся ад пагаднення аб асацыяцыі з ЕС і паддаўся спакусе Крамля ўступіць у Мытны саюз з Расіяй, што скончылася другім у ягоным жыцці Майданам.

«Ён тады загрубіяніў»

Стаўленне Пуціна да Украіны псавалася разам з адносінамі з Захадам. Даволі хутка постсавецкая прастора, і ў першую чаргу Украіна і Грузія, сталі для крамлёўскага лідара прасторай супрацьстаяння.

Першым ударам для Пуціна стала Рэвалюцыя руж у Грузіі, калі пасля масавых пратэстаў у краіне памяняўся лідар на незразумелага для Пуціна празаходняга Міхаіла Саакашвілі, другім — больш сур'ёзным — Аранжавая рэвалюцыя ва Украіне. «Справа не ў стаўленні да Украіны. Там жа не проста быў Майдан, там было разбурэнне ўсіх правілаў гульні», — тлумачыць логіку крыўды Пуціна блізкі да яго чалавек. Права грамадзян на змену ўлады ў сваіх краінах з дапамогай маніфестацый і выбараў у Крамлі сур'ёзна не ўспрымалі, лічачы такія выступленні выключна вынікам вонкавага ўздзеяння Захаду.

Усё гэта прывяло Пуціна да Мюнхенскай прамовы 2007 года, якую Захад тлумачыў крытычна. «Ён тады загрубіяніў трошкі, даволі непаліткарэктна выступіў, — ацэньвае цяпер крыніца, блізкая да Крамля. — Захад на гэта сказаў: маўляў, які нядобры, лаецца, пайшоў у дупу, грубы мудлан. Вось гэта быў прыкладны вынік яго прамовы».

Акрамя рэвалюцый на постсавецкай прасторы і пашырэння НАТА на ўсход, у адносінах Вашынгтона і Масквы раз-пораз узнікалі і іншыя раздражняльныя рэчы. У якасці прыкладу чыноўнік прэзідэнцкай адміністрацыі прыводзіць гісторыю з уваходжаннем у Сусветную гандлёвую арганізацыю, да якога Расія, паводле яго ацэнкі, была гатова больш, чым Украіна, а першай прынялі Украіну.

А ў 2011 годзе Аляксандру Валошыну, які тады займаўся развіццём міжнароднага фінансавага цэнтра ў сталіцы, патэлефанаваў амбасадар Расіі ва Украіне Міхаіл Зурабаў. Ён распавёў, што ў Кіеве таксама ствараецца цэнтральны дэпазітарый, і куратары праекта прапанавалі падпісаць пагадненне аб супрацоўніцтве з Масквой. Валошын быў не супраць, але пагаднення не атрымалася. У Крамлі ўспрынялі гэта як яшчэ адзін вынік умяшання ЗША, распавядае гэту гісторыю чыноўнік расійскай прэзідэнцкай адміністрацыі, які меў зносіны па абавязку службы з амерыканцамі.

Новая філасофія

Разам са змяненнем стаўлення да Захаду на Пуціна ўплывалі і ўнутраныя гісторыі. Падчас і пасля пратэсных акцый 2012 года Пуцін стаў больш часу праводзіць сам-насам з кнігамі пэўнага кшталту. Сярод блізкіх да Крамля людзей сталі хадзіць размовы, што Пуцін усё часцей сядзіць у архівах. Для яго прыкладна ў гэты час нават стварылі спецыяльную працоўную групу ў Адміністрацыі прэзідэнта, якая падбірала яму кнігі і патрэбныя старонкі на зададзеную ім тэму, распавядае былы крамлёўскі паліттэхнолаг.

Яшчэ да падзей на Балотнай Пуцін зацікавіўся белагвардзейскім філосафам Іванам Ільіным, а пасля няўдалых пратэстаў расійскі прэзідэнт стаў значна больш заглыбляцца ў тэксты аўтараў, падобных з Ільіным поглядаў. Па душы яму прыйшоўся і рэлігійны філосаф пачатку XX стагоддзя Васіль Разанаў. Апошні быў крытычна настроены супраць лібералаў і інтэлігенцыі: «Ды я знаходжу лепш стаяць паліцыянтам на рагу дзвюх вуліц — больш «грамадзянскім», больш карысным, больш высакародным і адпаведным чалавечай годнасці, чым сядзець... за інтэлігентным сняданкам «і абмяркоўваць фанабэрыста, да чаго ў нас усё блага і да чаго мы самі добрыя, праведныя, сумленныя і гатовы пацярпець за ісціну...»

Ільін, у сваю чаргу, наогул не адчуваў ніякага піетэту да Украіны як да самастойнай дзяржавы. «Украіна прызнаецца найбольш пагрозлівай часткай Расіі ў сэнсе аддзялення і заваёвы, — пісаў філосаф у рэзалюцыі з'езда белых эмігрантаў у 1938 годзе. — Украінскі сепаратызм ёсць з'ява штучная, пазбаўленая рэальных падстаў. Ён узнік са славалюбства важакоў і міжнароднай заваявальнай інтрыгі».

Цытаты з Ільіна, Разанава і іншых па-імперску настроеных аўтараў, у тым ліку сучасных, праскоквалі ў прамовах Пуціна і публічна. Знаёмы з творчасцю рускіх нацыяналістаў тэхнолаг, які раней працаваў на Крэмль, пазнае ў прамовах расійскага прэзідэнта ўплыў умеранага рускага нацыяналіста Канстанціна Крылова, аўтара артыкула пра тое, чаму рускіх усе крыўдзяць, і нават Дзмітрыя Галкоўскага, які бачыць вытокі ўсіх рускіх бунтаў у замежным уплыве. «Ледзь не прамымі цытатамі з іх казаць стаў», — здзіўляецца былы крамлёўскі тэхнолаг з багатым мінулым у коле ўмераных нацыяналістаў.

«У гэтым пантэоне багоў усё проста выбудавана, — распавядае пра прыёмы адзін з былых калякрамлёўскіх тэхнолагаў. — Украінцаў хітрасцю, падманам, маніпуляцыяй і тэхналогіяй вырошчваюць заходнія дзяржавы, каб зрабіць антырасію. Са стараверамі не атрымалася, атрымалася з украінцамі. Гэта ідэальныя рускія для ворагаў Расіі. А Украіна як дзяржава была створана, пабудавана менавіта ў складзе СССР часцяком на шкоду рускаму насельніцтву».

Пляваць на наступствы

Яшчэ ў студзені 2014 года Пуцін не збіраўся захопліваць Крым. Пра гэта распавядаюць тры крыніцы — у Адміністрацыі прэзідэнта, сярод тэхнолагаў, блізкіх да Крамля, і сярод блізкіх да Пуціна знаёмых. Рашэнне прыйшло спантанна, калі ў лютым Крэмль зразумеў, што пратэстоўцы ў цэнтры Кіева перамагаюць уладу Януковіча. Спачатку ў Маскве зноў зрабілі стаўку на з'езд дэпутатаў з магчымым наступным аддзяленнем часткі Украіны. Расійскія тэхнолагі ўдзельнічалі ў арганізацыі з'езду, распавядае адна з крыніц, блізкіх да Уладзіслава Суркова. З'езд дэпутатаў Паўднёвага ўсходу Украіны павінен быў узначаліць сам Віктар Януковіч, які прыляцеў у Харкаў, тэрмінова рэціраваўшыся з Кіева на верталёце.

Аднак у апошні момант гаспадары Харкава і вобласці Генадзь Кернес і Міхаіл Добкін адмовіліся гуляць у гэтую гульню. «Калі яны зразумелі, што Расія хоча згуляць на развал краіны, яны рэзка сталі праўкраінскімі і сказалі Януковічу, што не падтрымліваюць ідэю», — сведчыць крыніца, якая мела дачыненне да падрыхтоўкі з'езду. 22 лютага Януковіч ужо быў у Харкаве, аднак, зразумеўшы, што ідэя правалена, не стаў прыходзіць да прысутных. На з'ездзе замест заклікаў да аддзялення выступілі Кернес і Добкін, якія заклікалі да міру і паабяцалі захаваць Украіну адзінай. Аперацыя Расіі правалілася. У гэты ж дзень Вярхоўная рада адхіліла ад улады Януковіча.

Менавіта ў ноч на 23 лютага, пасля ўцёкаў Януковіча ўжо з Харкава, Пуцін прыняў пастанову аб анексіі Крыма. Ён пра гэта распавядаў сам, але пацвярджаюць і крыніцы, блізкія да прэзідэнта. Нарада ў Сочы, дзе ў гэты момант закрывалася зімовая Алімпіяда, доўжылася да 7 раніцы пры ўдзеле чатырох бліжэйшых да яго сілавікоў. Як сведчыць адзін з блізкіх знаёмых Пуціна, спачатку сілавікі спрабавалі яго адгаварыць: «Пуцін сказаў, хлопцы, у нас шанец апошні, больш такога шанцу не будзе, я бяру адказнасць на сябе».

Пазней у размове з іншым сваім блізкім знаёмым, які яму казаў, што анексія Крыма — гэта катастрофа і наступствы будуць жудасныя, Пуцін адказваў, што яму пляваць на наступствы: «У Расію вярнуўся велізарны гістарычны кавалак яе зямлі, такога за 1000 гадоў не было, каб практычна без крыві, без ахвяр была вернута яе зямля. Што б далей ні адбывалася, цяпер Крым усё роўна застанецца расійскім».

Спачатку Пуцін не чакаў, што анексія Крыма сустрэне такую падтрымку ўнутры краіны.

У пачатку сакавіка Крым і рэгіёны Данбаса, якія мяжуюць з Расіяй, сталі інкогніта наведваць расійскія чыноўнікі. «Амаль у кожным міністэрстве быў намеснік, які таемна ездзіў туды прамацваць глебу», — успамінае былы супрацоўнік апарата ўрада. Чыноўнікі выконвалі сакрэтнае даручэнне Пуціна па падрыхтоўцы будучай «інтэграцыі ўкраінскіх рэгіёнаў у Расію». Са слоў былога функцыянера, ва ўрадавых дакументах акрамя Крыма аналізаваўся кошт «уступлення ў Расію Данецкай, Луганскай і Харкаўскай абласцей». Але гэтым ідэям тады не наканавана было спраўдзіцца.

Ніякага выразнага плана, як захапіць тэрыторыі, не было. З грахом папалам атрымалася толькі ў Данецку і Луганску. «Данбас быў памылкай, звязанай з тым, што здавалася: у Данецку таксама народ падымецца, як у Крыме, — распавядае знаёмая з удзельнікамі працэсу крыніца. — Але спроба падняць народ асабліва не ўдалася».

Гісторыя з аддзяленнем Данбаса ўжо не была ініцыятывай асабіста Пуціна. «Гэта была ініцыятыва фсбшнікаў, якія наважыліся скарыстацца сітуацыяй і развязалі ўсю гэту гісторыю», — распавядае блізкая на той час да Пуціна крыніца. Гэта пацвярджае і іншая крыніца, блізкая да Адміністрацыі прэзідэнта: «З Крымам была спецаперацыя, з Данбасам не было спецаперацыі, былі некалькі гульцоў, якія сказалі Пуціну: давайце ўлезем, ва Украіне ёсць прарасійскія сілы, зладзім контркампанію, мы не павінны кідаць людзей». У гісторыю ўпісаліся блізкі да ФСБ праваслаўны прадпрымальнік Канстанцін Малафееў, Сяргей Глазьеў, які ўжо больш за год займаўся фарміраваннем сетак украінцаў, якія падтрымлівалі Расію, і з боку сям'і Януковіча — бізнесовец Сяргей Курчанка.

«Усе гулялі ў розныя гульні і практычна ніхто не каардынаваў іх дзейнасць», — распавядае крыніца, блізкая да Крамля.

Як Расійская імперыя першы раз анексавала Крым

Пасля таго, як у Данецку і Луганску паўсталі сепаратысцкія фарміраванні, Пуцін даручыў уклініцца ў працэс ужо іншым падначаленым, напрыклад, Уладзіславу Суркову, які стаў займацца палітычнай часткай — выбудоўваннем сістэмы кіравання мяцежнымі рэгіёнамі.

Нягледзячы на неафіцыйны ўдзел расійскіх войскаў у жніўні 2014-га года планаў і гатоўнасці да поўнамаштабнай вайны яшчэ не было, Крэмль разлічваў перахітрыць украінскія ўлады. Мінскія пагадненні для Пуціна былі вялікай палёгкай, распавядае былы ўдзельнік перамоўнай групы: «Пуцін сам асабіста ўдзельнічаў у напісанні Мінскіх пагадненняў. Ён сам фармуляваў пункты, якія тычацца статусу і палітычнага рэгулявання».

І далей Пуціну заставалася толькі заклікаць выконваць Мінскія пагадненні. «А што такое выканаць Мінскія пагадненні? Украіна ўводзіць закон аб асаблівым статусе «ДНР» і «ЛНР», мяняе Канстытуцыю, усе рэспублікі фармальна вяртаюцца пад кантроль Украіны са сваімі двума вайсковымі карпусамі і са сваімі палітычнымі структурамі, абранымі пад кантролем Расіі, — распавядае крыніца, якая непасрэдна з боку Расіі ўдзельнічала ў іх распрацоўцы. — І ўсё гэта легалізуецца. Гэта значыць, ва Украіне з'яўляюцца два іншародныя целы, якія Кіеву не падпарадкоўваюцца. Вось што такое выканаць «Мінск». Калі б выканалі «Мінск», то Данбас бы выкарыстоўваўся для перабудовы ўсёй Украіны на яго ўзор. У гэтым і быў план».

На думку іншай крыніцы, блізкай да прэзідэнта, Пуцін лічыў, што проста абдурыў тагачаснага прэзідэнта Украіны Пятра Парашэнку: «Спачатку выбары, а потым перадача мяжы, а не наадварот — зразумела, хто пераможа на гэтых выбарах. У гэтай мітусні для Парашэнкі было важна спыніць вайну, і ў дэталі ён не ўрубіўся»

У Крамлі канфлікт замарозілі. Да канца 2014 года ў сепаратысцкіх «ДНР» і «ЛНР» нейтралізавалі або адставілі самых агрэсіўных і ваяўнічых, і ў Адміністрацыі прэзідэнта сышлі ад ваеннай рыторыкі надоўга.

«Людзі, якія працавалі з Крамлём, слова «вайна» ніколі не прамаўлялі. Было поўнае адчуванне, што вайна скончана, яны і ўсім расійцам тлумачылі, што Расія не хоча вайны», — разводзіць рукамі палітолаг, які працаваў на той момант з Крамлём. Пры гэтым, з ягоных слоў, на нарадах ён часта чуў такую фразу: «Пуцін хоча ўсю Украіну».«Тады гэта ўспрымалася як нейкая дурнота. Ну хоча і хоча», — каментуе ён. Па словах іншай крыніцы, канфлікт вакол так званых ДНР» і «ЛНР» быў выгадны менавіта ў тлеючым выглядзе: «Канфлікт тлеў-тлеў, не мог затухнуць, ніхто не быў зацікаўлены ў яго згасанні. Ён усіх карміў і ўсім даваў палітычныя перспектывы».

Тое, што ўкраінскую тэму асабіста Пуцін зусім не збіраецца пакідаць, можна было зразумець па змесце палітычных праграм расійскіх дзяржканалаў ва ўсе гэтыя гады. «Куча праблем, падзей у свеце адбываецца. А гэтыя ідыёты збіраюцца на абмеркаваннях і ўвесь час пра Украіну, — распавядае крыніца, якая сябравала з Пуціным. — Не пра Сірыю нават. Не пра Амерыку, якую мы моцна не любім. А раптам пра Украіну. Ясна, што гэта не парадак дня, і яго ўвесь час навязвалі і навязвалі». Па словах крыніцы, гэта не магло быць асабіста ідэяй куратара тэлебачання ад АП. Гэта дакладна была ўстаноўка з самага верху.

«Вязуць не толькі параненых, але і трупы». У шпіталях Гомельскай вобласці шмат расійскіх вайскоўцаў

Пуцін працягваў настойліва знаходзіць сувязі Украіны з ЗША. «Ён быў упэўнены, што NATO і ЗША фактычна кантралююць Украіну. У яго няма ніякага раздвойвання на гэтую тэму», — распавядае адзін з блізкіх да Пуціна ў той час людзей. «У амбасадзе ЗША ва Украіне працуе больш за 1000 чалавек, а ў нас — чалавек сто, — цытуе прыватную размову з Пуціным яго добры прыяцель. — Бюджэт амбасады ЗША ва Украіне ў дзесяць разоў вышэйшы. Пуцін, вядома, лічыў, што Штаты прымаюць усе рашэнні адносна Украіны, і пераканаць яго было немагчыма». На самай справе, як паведамляў «Bloomberg» у студзені 2022 года, колькасць супрацоўнікаў амбасады ЗША ў Кіеве складала каля 180 амерыканскіх грамадзян і 560 украінцаў, якія працавалі ў пасольстве.

Міратворац вайны

У 2019 годзе на прэзідэнцкіх выбарах нечакана выйграў Уладзімір Зяленскі. Напэўна, з усіх украінскіх прэзідэнтаў Зяленскі валодаў самай шырокай палітрай сувязяў з Масквой. Адзіны з усіх прэзідэнтаў ён нават нейкі час жыў у Маскве, працуючы ў КВЗ. У ноч насталага 2014 года ён разам з Максімам Галкіным вёў навагодняе шоу на канале «Расія‑1».

Паралельна з перадвыбарнай рыторыкай аб тым, што з Пуціным проста трэба дамовіцца, і абяцаннем міру ва Украіне ён відавочна выклікаў сур'ёзныя падазрэнні ў тых украінцаў, хто дакладна не хацеў сяброўства з Расіяй, і асцярожны аптымізм — у Маскве. Падчас першай тэлефоннай размовы з Зяленскім Пуцін паводзіў сябе паважліва, «адчувалася, што ён хоча знайсці агульныя падыходы», — распавядаў былы кіраўнік Офіса прэзідэнта Украіны Андрэй Богдан.

Падчас таго ж званка прэзідэнт Украіны прапанаваў памяняць у перамоўным працэсе па Данбасе кума Пуціна Віктара Медведчука на свайго памочніка Андрэя Ермака. Як распавядае крыніца, блізкая да Адміністрацыі расійскага прэзідэнта, Зяленскі лічыў, што Медвядчук «проста зарабляе грошы, выкарыстоўвае сувязі, каб зарабіць бабкі».

Крэмль не стаў настойваць і тады пагадзіўся памяняць Медведчука.

«Відавочна, што ён [Зяленскі] таленавіты чалавек, які навучаецца. І прыйшоў з адносна наіўнымі ўяўленнямі пра тое, што цяпер ён пра ўсё дамовіцца па-чалавечы, — распавядае крыніца, блізкая да расійскага ўрада. — Вядома, ён не быў ніякім праамерыканскім, ён быў праўкраінскім. І шчыра хацеў зрабіць нешта добрае». Са слоў трох крыніц, Зяленскі сапраўды хацеў перазагрузіць адносіны з Масквой, яго каманда выходзіла на розных людзей з кансультацыямі, як гэта зрабіць, у тым ліку Ярмак разам з Зяленскім тэлефанавалі былому кіраўніку Адміністрацыі прэзідэнта Аляксандру Валошыну. Пуцін таксама разлічваў, што з Зяленскім можна дамовіцца, мяркуючы, праўда, што адолее неспрактыкаванага палітыка і нарэшце запусціць рэалізацыю Мінскіх пагадненняў, што для Расіі было б раўназначна Вялікай Перамозе.

У снежні 2019 года ў Парыж Пуцін ехаў у поўнай упэўненасці, што шматгадовае пытанне зрушыцца. Аднак, як аказалася, Зяленскі быў перамоўшчыкам яшчэ больш няпростым, чым яго папярэднік: ён адмовіўся праводзіць выбары на Данбасе да перадачы мяжы, а члены яго каманды нават паспрабавалі перапісаць у пагадненнях ключавы абзац аб асаблівым статусе Данбаса, зрабіўшы яго не сталым, а часовым. Суркоў, які ўдзельнічаў у перамовах, прыгразіў спыніць зусім мірныя перамовы і, са слоў аднаго з украінскіх міністраў, ледзь не з кулакамі кінуўся на калегу Андрэя Ермака і нібыта крычаў і тупаў нагамі.

Як бы там ні было, цёплая ванна, на якую разлічваў Пуцін, абярнулася халодным душам. «Пуцін, які спусціўся з гары, каб прыняць капітуляцыю Украіны, фактычна апынуўся ў ролі кінутай нявесты, — ацэньвае гэты візіт Аляксандр Харэбін, адзін з тых, хто распрацоўваў замежнапалітычную стратэгію Зяленскага ў складзе ягонага перадвыбарчага штаба. — Прыезд Пуціна ў Парыж стаў каласальнай памылкай расійскага прэзідэнта, які пераацаніў непадрыхтаванасць Зяленскага і яго каманды. З вялікага цара ўсяе Русі Пуцін ператварыўся ледзь не ў пасмешышча».

Зяленскі ў гэтым яму дапамог: проста падчас выступлення Пуціна на прэс-канферэнцыі, калі той казаў, што прыняты дакумент аб няўхільным выкананні Мінскіх пагадненняў, Зяленскі ўсміхаўся і матаў галавой, а калі расійскі прэзідэнт загаварыў пра асаблівы статус — зусім развесяліўся і нават прыкрыў рот рукой, каб не засмяяцца. «Гэта было нечакана для ўсіх і ўпершыню настолькі відавочна, — распавядае ўкраінскі дарадца Харэбін. — Пуцін фактычна атрымаў публічную аплявуху. І гэта, магчыма, стала траўміруючым вопытам».

Па выразе твару расійскага прэзідэнта было зразумела, што ён з цяжкасцю вытрымаў сумесную прэс-канферэнцыю, у бок Зяленскага ён нават не глядзеў і часта спраўджваўся з паперамі. З тых часоў Зяленскі і Пуцін ніколі не сустракаліся, а Суркоў праз два месяцы звольніўся з пасады куратара Украіны і Данбаса. Пасля правалу ў Парыжы ў Маскве зрабілі стаўку на soft power. А ключавой даверанай асобай Крамля стаў Віктар Медвядчук.

Апошняя кропка

Былога кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта Кучмы Пуцін не забываў, нават калі той сыходзіў з палітыкі. У 2012 годзе Пуцін спазніўся на сустрэчу з прэзідэнтам Віктарам Януковічам на чатыры гадзіны, а пасля гэтага дэманстратыўна наведаў з прыватным візітам Медведчука дома. За вячэрай той яму паказваў аквадыскатэку — каляровыя фантаны, якія змяняюць колер, рэагуючы на музыку. «Прычым там была прафесійная здымка, відаць, што не папарацы здымаў, а ў адкрытую працаваў асабісты аператар», — успамінаў тэлевядучы Яўген Кісялёў. Кадры з візітам Пуціна да Медведчука патрапілі на ўкраінскае тэлебачанне.

Пасля 2014 года Медвядчук, як самы дружалюбны Маскве палітык, стаў займацца арганізацыяй перамоў трохбаковай групы, а таксама абменам палоннымі. У канцы праўлення Пятра Парашэнкі паплечнік Медведчука Тарас Козак набыў тры навінавыя тэлеканалы, якія потым сталі перашкодай паміж Медведчуком, якога ва Украіне называлі рэальным уласнікам тэлеканалаў, і Зяленскім.

Канал адлюстроўваў прарасійскія погляды яго ўласнікаў, па словах медыяэксперта Атара Даўжэнкі, прапаганда на іх выглядала як «сцвярджэнні накшталт таго, што на Украіну ніхто не нападаў, тут працягваецца грамадзянская вайна, у якой вінавата Украіна, трэба проста ўзяць і пачаць сябраваць з Расіяй, Крым сышоў сам, таму што мы яго не любілі, на Майдане адбыўся ўзброены пераварот». Паралельна на гэтых тэлеканалах паслядоўна крытыкавалі палітыку Зяленскага, робячы ўпор на рост коштаў ЖКГ і сацыяльныя праблемы. Рэйтынг Зяленскага пачаў падаць, а партыі АПЗЖ, якую ўзначальваў Медвядчук, наадварот — расці. У кастрычніку 2020 года партыя ў шасці абласцях заняла першае месца на рэгіянальных выбарах, абышоўшы партыю Зяленскага «Слуга народа». Пра гэту падзею Зяленскі будзе ўспамінаць нават пасля пачатку вайны: у першым інтэрв'ю расійскім журналістам, у канцы сакавіка 2022 года, падчас баёў за Марыупаль ён доўга распавядаў пра тое, як Медвядчук перамагаў у рэгіёнах.

Расійскія акупанты ўвайшлі ў Харкаў

У лютым 2021 года была праведзена спецаперацыя, мэтай якой было нейтралізаваць Медведчука. Санкцыі тычыліся тэлеканалаў «112 Украіна», «NewsOne», «ZIK» і іх уладальніка, паплечніка Медведчука Козака. Са слоў Зяленскага, тэлеканалы вялі антыўкраінскую прапаганду і перашкаджалі працэсу інтэграцыі краіны ў Еўрасаюз. Каналам забаранілі вяшчанне. Рашэнне аб іх забароне было прынята на тэрмінова скліканым Савеце па нацыянальнай бяспецы і абароне. У Офісе прэзідэнта тады растлумачылі, што «112 Украіна», «NewsOne», «ZiK» выкарыстоўваюцца, на іх погляд, як «інструменты чужой замежнай прапаганды ва Украіне». Дарадца кіраўніка Офіса Міхаіл Падаляк дадаў, што канал працаваў на «акупантаў». Таксама там казалі, што «ёсць пытанні» па фінансаванні тэлеканалаў.

Зрэшты, яшчэ паўтара года да закрыцця каналаў Зяленскі заяўляў, што ведае, з якой краіны яны атрымліваюць фінансаванне, а кіраўнік Службы бяспекі Украіны Іван Баканаў казаў, што праз канал праводзіцца «дзяржавай-агрэсарам антыўкраінская інфармацыйная кампанія».

Санкцыі закранулі і асабіста Медведчука, якога разам з жонкай уключылі ў спіс расследавання СБУ аб фінансаванні тэрарызму. 11 сакавіка 2021 года СБУ і падатковая служба правялі спецаперацыю на аб'ектах сеткі аўтазаправак «Glusco», якія таксама звязваюць з сям'ёй Медведчука.

Тры крыніцы ў атачэнні расійскага прэзідэнта пацвердзілі, што менавіта гэтая гісторыя са знішчэннем інфармацыйнага рэсурсу Медведчука і тым, што яго пачалі «кашмарыць», стала апошняй кропляй у прыняцці Пуціным пастановы аб падрыхтоўцы да вайсковай аперацыі. Да інструментаў «мяккай сілы» ў Крамлі вырашылі больш не звяртацца.

«Наезд, калі ў яго адабралі тэлебачанне і партыю сталі фігачыць, — гэта прама моцна завяло Пуціна, — распавядае адзін з даўніх знаёмых расійскага прэзідэнта. — Ён успрыняў гэта як асабіста выпад супраць яго. Існаванне Медведчука і яго каналаў было як масток і надзея неяк сітуацыю вырашыць палітычнымі метадамі. І раптам Украіна пайшла на эскалацыю. Ах, вы на эскалацыю вырашылі пайсці? Не зразумелі, з кім справу маеце?»

На рашэнне Пуціна паўплываў і сам Медвядчук, які рэгулярна распавядаў расійскаму прэзідэнту аб вялікай падтрымцы яго асабіста і прарасійскіх настроях ва Украіне. «Ён расказваў казкі, асвойваў грошы, якія яму плацілі за арганізацыю палітычнага супраціву, і не верыў, што хтосьці калі-небудзь праверыць, — успамінае крыніца, блізкая да Адміністрацыі прэзідэнта. — Распавядаў пра лаяльнасць тэрыторыі, тупа ўводзячы ў зман Пуціна».

У Крамлі не сталі браць пад сумненне словы Медведчука. «Замест таго, каб зрабіць праверку адэкватнасці атрыманай інфармацыі, прааналізаваць і ўбачыць відавочную карціну, што іх тут не чакаюць, крыўда і злосць заслалі ім вочы», — разводзіць рукамі ўкраінскі палітычны дарадца Харэбін. Аднак Медвядчук не мог і выказаць здагадкі, што ягоныя звесткі Пуцін будзе выкарыстоўваць для прыняцця пастановы аб лёгкай спецаперацыі, мэтай якой была хуткая змена ўлады ў Кіеве, кажа знаёмая з ім крыніца. Пуцін сур'ёзна разлічваў на падтрымку насельніцтва па ўсёй краіне, пра якую яму распавядаў давераны кум. «Для Медведчука рашэнне пра вайну аказалася самым катастрафічным сцэнаром», — сведчыць чалавек з атачэння Пуціна.

Пры прыняцці пастановы аб вайне з Медведчуком Пуцін не раіўся. Як і ні з кім іншым. Адзіным чалавекам, які меў сталы выхад на Пуціна, быў ягоны сябар Юрый Кавальчук.

Дзве крыніцы пацвярджаюць, што Кавальчук адыграў вырашальную ролю ў прыняцці прэзідэнтам рашэння аб спецаперацыі. Падчас пандэміі толькі Юрый Кавальчук не выходзіў з рэзідэнцыі Пуціна, каб не праходзіць каранцін. Кавальчук ніколі не хаваў сваіх антызаходніх настрояў і, магчыма, раней менавіта ён захапіў Пуціна тымі пісьменнікамі, якіх прэзідэнт пачаў штудзіраваць у другую дэкаду 2000‑х гадоў. З сакавіка 2020 года яны гадзінамі размаўлялі пра канфлікт з Захадам і гісторыю Расіі, пісаў «The Wall Street Journal». Гэта пацвярджаюць і апытаныя «Вёрсткай» крыніцы: «Пуцін у гэты момант быў абмежаваны ў зносінах з адэкватнымі людзьмі. Ён стараўся не сустракацца ні з кім, а калі сустракаўся, за 14 дзён каранціну людзі настолькі звярэлі, што нармальная размова не складвалася. Да таго ж сустрэча на адлегласці 15 метраў не прадугледжвае даверных зносін».

Менавіта Кавальчук пераканаў Пуціна, што Еўропа падзелена супярэчнасцямі і цяпер самы лепшы час для хуткай аперацыі, кажа крыніца, блізкая да Крамля.

Рашэнне аб падрыхтоўцы да аперацыі было прынята ў канцы лютага-пачатку сакавіка 2021 года, за год да вайны. Ужо ў красавіку ля меж Украіны прайшлі першыя пагрозлівыя вучэнні.

Сама падрыхтоўка праводзілася ў строгай сакрэтнасці, аднак ужо з лета размовы пра магчымую вайну сталі агульным пунктам сярод людзей, блізкіх да Крамля. 12 ліпеня сайт Крамля апублікаваў артыкул Пуціна «Аб гістарычным адзінстве рускіх і ўкраінцаў». Па даных «Вёрсткі», артыкул мяняўся шмат разоў, і ў адным з варыянтаў была прамая пагроза магчымасці пачатку ваеннай аперацыі. Але ў канчатковы варыянт пагроза не патрапіла.

У дакладзе брытанскага Аб'яднанага Каралеўскага інстытута па даследаванні пытанняў бяспекі і абароны (RUSI), які выйшаў 29 сакавіка 2023 года, гаворыцца, што ФСБ стала рыхтавацца да акупацыі Украіны з ліпеня 2021 года. Для гэтага 9-е ўпраўленне Дэпартамента аператыўнай інфармацыі ператварылася ў паўнавартасны аддзел, а штат яго павялічыўся з двух дзясяткаў супрацоўнікаў да больш чым 200 чалавек. Супрацоўнікаў нават падзялілі па абласцях Украіны, адны людзі займаліся пытаннямі, звязанымі з украінскім парламентам, іншыя — крытычнай інфраструктурай.

Як распавядае крыніца, блізкая да Адміністрацыі прэзідэнта, на дыскусійным клубе «Валдай» у кастрычніку 2021 года адзін з прысутных там сілавікоў пацвярджаў у прыватных размовах: асцярогі Захаду аб тым, што Расія рыхтуецца да вайны, недалёкія ад рэальнасці: «Гэта праўда, мы хочам змяніць рэжым ва Украіне». Гаворка ішла пра гатоўнасць дасягнуць гэтай палітычнай мэты менавіта сілавым спосабам. Іншая крыніца распавядае, што ў снежні, за тры месяцы да вайны, ужо абмяркоўвалі, як будуць дзяліць Украіну паміж буйнымі карпарацыямі. За развіццё кожнага рэгіёна па задуме павінна была адказваць адна з дзяржаўных або блізкіх да Крамля прыватных карпарацый. За тыдзень да ўварвання збіраўся ўплывовы закрыты экспертны савет па знешняй і абароннай палітыцы, блізкі да МЗС, дзе набліжаны да Крамля палітолаг прама казаў, што на працягу бліжэйшага тыдня пачнецца спецаперацыя па змене рэжыму ў Кіеве, якая працягнецца зусім нядоўга.

Пуцін сапраўды паверыў, што можна змяніць рэжым у Кіеве хутка і бязбольна. У тым, што Захад слабы, яго пераканаў Кавальчук; у тым, што Украіна слабая і лаяльная — Медвядчук.

Святлана Алексіевіч: Чырвоны чалавек зноў падняўся і дае нам бой. Спадзяюся, апошні

Простыя падлікі кажуць, што да доўгай вайны не рыхтаваліся. «Краіну колькасцю 44 мільёны чалавек немагчыма захапіць войскам у 160 000 чалавек, — здзіўляецца крыніца, блізкая да палітычнага крыла Адміністрацыі прэзідэнта. — Калі пачынаеце такую аперацыю з такімі сіламі, вы разлічваеце на масавую калабарацыю лаяльных да Расіі ўкраінцаў. І аперацыя была пабудавана, прадумана і распрацавана менавіта зыходзячы з гэтай перадумовы».

Са слоў крыніц, як і ў выпадку з анексіяй Крыма, многія сілавікі былі супраць, пра што сведчыць і ліст генерал-палкоўніка і старшыні «Агульнарасійскага афіцэрскага сходу» Леаніда Івашова, і публікацыі блізкіх да Мінабароны экспертаў.

Міністр абароны Сяргей Шайгу не спрачаўся, а нават узрадаваўся рашэнню Пуціна. «Ён не разумеў, у якім стане армія знаходзіцца, і яму было цікава. Ён паверыў у тое, што Пуцін ведае нешта, чаго ён не ведае, і сапраўды думаў, што будзе нешта не моцна больш сур'ёзнае за анексію Крыма», — распавядае адзін са старых прыяцеляў Пуціна. Астатнія эліты былі пастаўлены перад фактам ужо ў дзень уварвання.

«Гэта дзіўная вайна, калі практычна ўся эліта супраць. Я размаўляю з начальнікамі ў Расіі, няма ніводнага чалавека з вышэйшых эшалонаў улады, хто быў бы за. Але яны разумеюць, што трэба працаваць у камандзе», — кажа былы чыноўнік Крамля, спасылаючыся на прыватныя размовы з прадстаўнікамі расійскай улады.

Хто не разумее — тым паказваюць, што трэба зразумець. Так, крыніца «Вёрсткі» распавядае гісторыю, як адзін «буйны чыноўнік» у Дзярждуме вясной 2022 года прыйшоў да куратара ўнутранай палітыкі Крамля Сяргея Кірыенкі і сказаў, што больш не можа і хоча сысці. «На наступны дзень да жонкі прыйшлі фсбшнікі, сілавікі прыйшлі і да сына, у якога бізнес. Праз тыдзень чыноўнік прыйшоў назад да Кірыенкі і заявіў, што перадумаў сыходзіць». «Вось і добра», — усміхнуўся Кірыенка і будзённа пачаў абмяркоўваць далейшыя планы.