«Цябе заб'юць за расійскі пашпарт, таму што ты яго атрымаў». Што зараз адбываецца са скрадзенымі ўкраінскімі дзецьмі?
Ніхто, акрамя саміх бацькоў, не можа забраць выкрадзеных расійцамі ўкраінскіх дзяцей, і гэта вялікая праблема — асабліва ў тых выпадках, калі дзеці былі сіротамі. Пакуль яны ўтрымліваюцца на тэрыторыі акупантаў, прапаганда займаецца «прамываннем мазгоў» — і даволі паспяхова.
Аўтобус з украінскімі дзецьмі, якіх гвалтоўна вывезлі з Ізюма ў Белгарад
Саудаўская Аравія і Турцыя вядуць сакрэтныя перамовы аб вяртанні вывезеных у Расію ўкраінскіх дзяцей. У іх таксама ўдзельнічае расійскі алігарх Раман Абрамовіч, які на пачатку вайны выступаў пасярэднікам у расійска-ўкраінскіх перамовах. Пра гэта са спасылкай на чатыры крыніцы, знаёмыя з ходам перамоў, піша брытанская газета «Financial Times». Як адзначае выданне, праблема вывазу ўкраінскіх дзяцей у Расію для абодвух бакоў настолькі сур'ёзная, што Кіеў і Масква адмаўляюцца размаўляць адно з адным наўпрост, у адрозненне, напрыклад, ад перамоў па абмене палоннымі.
Паводле звестак Кіева, за час вайны Расія незаконна вывезла з акупаваных украінскіх тэрыторый блізу 20 тысяч дзяцей. Пра тое, як менавіта вывозілі ўкраінскіх дзяцей, напісалі журналісты праектаў «Радыё Свабода», «Схемы» і «Ты як?». Ім удалося атрымаць спіс з імёнамі і прозвішчамі 31 дзіцяці, якіх у маі 2022 года забралі з акупаваных тэрыторый Данецкай вобласці ў Маскоўскую вобласць Расіі. З Растова-на-Доне дзяцей перавозіў борт спецыяльнага лётнага атрада «Расія», які падпарадкоўваецца Кіраўніцтву справамі Пуціна. Частку дзяцей са «спісу 31» у Расіі аддалі ў новыя сем'і. Да гэтай хвіліны ўкраінскім бацькам удалося вярнуць толькі чацвярых дзяцей.
Пра тое, як жывуць вывезеныя ў Расію дзеці, як Украіна іх вяртае і чаму перамовы пра гэта вядуць Саудаўская Аравія і Турцыя, «Настоящему времени» расказалі журналіст праграмы «Схемы» Кірыл Аўсяны і Мікалай Кулеба, былы ўпаўнаважаны прэзідэнта Украіны па правах дзіцяці, а цяпер кіраўнік «Save Ukraine» — арганізацыі, якая займаецца вяртаннем украінскіх дзяцей.
Кірыл Аўсяны: «Чым больш праходзіць часу, тым складаней будзе іх знайсці»
— Здзіўляе дэталь, што дзяцей везлі ў Маскву самалётам спецыяльнага лётнага атрада «Расія», які забяспечвае перавозку Пуціна. Чаму для гэтых дзяцей арганізавалі асобны самалёт і чаму гэты спіс зацвярджаў Пушылін?
— Я думаю, гэта быў адзін з першых спісаў дзяцей на дэпартацыю, якім займалася Расія. Яго курыравала асабіста Львова-Бялова, іншыя прадстаўнікі расійскага чыноўніцкага апарата: супрацоўнікі МУС, супрацоўнікі, якія наўпрост падпарадкоўваюцца Львовай-Бяловай, і іншыя высокапастаўленыя чыноўнікі. Таму, магчыма, менавіта для гэтых дзяцей выбралі такі транспарт з камфортам — Кіраўніцтва справамі прэзідэнта РФ. Прычым санаторый, у які іх везлі, таксама падпарадкоўваецца Кіраўніцтву справамі прэзідэнта Расійскай Федэрацыі. Таму тут усё досыць лагічна, што яны выбралі такі транспарт.
— Гэта значыць, для гэтых канкрэтных дзяцей рыхтавалі нейкіх высокапастаўленых усынавіцеляў?
— Не, я сказаў не так. Я лічу, што ў гэтых дзяцей былі высокія чыноўнікі. Так, аднаго з іх — Піліпа Галаўню — усынавіла Львова-Бялова, іншага, Багдана Ярмохіна, усынавіла, як нам вядома, блізкая да ўрада жанчына.
Лёс іншых дзяцей, на жаль, не так падрабязна вядомы, асабліва малодшых. Мне здаецца, чым больш праходзіць часу, тым складаней будзе іх знайсці. Таму што дарослых дзяцей потым будзе лягчэй знайсці, даведацца ў іх, як гэта ўсё адбывалася, каб яны маглі даць свае паказанні ў Міжнародным крымінальным судзе. Як гэта будзе з маленькімі дзецьмі, спрагназаваць вельмі складана.
— А гэта дзеці зусім розных узростаў?
— Так, там была група. Самай маленькай на той момант, калі іх вывозілі, было шэсць гадоў. Старэйшым было ўжо 17. Гэта значыць, большасці з іх ужо 18 гадоў. Некаторым ужо нават, па-мойму, 19.
Глядзіце таксама
— Калі абагульняць, вы пішаце, што ўдалося вярнуць толькі чацвярых, з якіх трое – гэта дзеці Яўгена Межавога. Як удалося зразумець, дзе яны знаходзяцца? Што вядома пра астатніх 27 дзяцей?
— На жаль, вядома не так шмат. Хто менавіта іх усынавіў, устанавіць не ўдалося. Гэта досыць закрытая інфармацыя. Я думаю, што з імі ўсё ў адносным парадку, наколькі пра гэта можна сказаць, калі дзеці знаходзяцца ў чужой краіне, разлучаныя са сваімі апекунамі, сваякамі, бацькамі.
У гэты спіс адбіраўся ў асноўным той кантынгент дзяцей, якія былі ўжо пад апекай, гэта значыць яны былі без сваіх бацькоў — па тых ці іншых прычынах. Але ў іх былі ўжо досыць доўгі час законныя апекуны ў Марыупалі і ў іншых гарадах. Нам удалося высветліць, што многія з іх жывыя і ўсё ў парадку. Але з дзецьмі іх разлучылі без тлумачэнняў і вывезлі тых у іншую краіну.
Межавому ўдалося вярнуць сваіх дзяцей — мне здаецца, удача тут адыграла нейкую ролю, таму што яго старэйшы сын змог з ім звязацца літаральна за пяць-шэсць дзён да таго, як ім ужо маглі выбраць новых бацькоў. Прычым у іх першапачаткова пыталіся, ці хочуць яны заставацца ў інтэрнаце або ім будуць падшукваць новую сям'ю, і яны выбралі інтэрнат, каб бацька мог іх забраць.
Пры гэтым акупанты і акупацыйная адміністрацыя самі ўказвалі ў дакументах пры дэпартацыі гэтых дзяцей са «спісу 31», што дзяцей усынаўляць нельга, што няма такой магчымасці. Але гэта здарылася, як толькі яны трапілі на тэрыторыю Расіі. Плюс увесь гэты час працаваў чыноўніцкі апарат якраз над тым, каб змяніць заканадаўства як так званай «ДНР», так і Расіі, каб даць магчымасць паскорыць наданне такім дзецям з Украіны з акупаваных тэрыторый расійскага грамадзянства.
Мікалай Кулеба: «Хацелася б, каб гэта былі еўрапейскія краіны. Саудаўская Аравія і Турцыя блізкія да Расіі»
— «Financial Times» піша, што Саудаўская Аравія і Турцыя вядуць сакрэтныя перамовы па вяртанні ўкраінскіх дзяцей, якіх вывезлі ў Расію. Скажыце, вам пра гэта нешта вядома?
— Вельмі мала вядома. Канечне, мы можам толькі вітаць, што хтосьці вядзе перамовы. Зразумела, што хацелася б, каб гэта былі еўрапейскія краіны. Незразумела, чаму гэта Саудаўская Аравія і Турцыя, таму што яны блізкія да Расіі, і незразумела, чым гэтыя перамовы скончацца. Але я разумею, што гэта доўжыцца ўжо некалькі месяцаў, і мне невядома, хто менавіта адказвае за гэтыя перамовы і пра што канкрэтна дамовіліся.
— І хто ад Украіны кантактуе з Турцыяй і Саудаўскай Аравіяй?
— Так, гэта невядома. Гэтыя перамовы захоўваюцца ў таямніцы. Мы спрабуем, канечне, зразумець умовы.
— Давайце пагаворым пра тое, як наогул цяпер удаецца вывозіць украінскіх дзяцей з Расіі, як адбываецца гэтая праца?
— «Save Ukraine» — арганізацыя, якую я ўзначальваю — ужо дзевяць месяцаў вяртае дзяцей з Расіі, з акупаваных тэрыторый: тых, якія былі вывезеныя ў лагеры, якія нават атрымалі пашпарты і былі ўладкаваны ў сем'і расійскіх грамадзян. Гэта адбываецца вельмі складана заўсёды, а пасля прынятага Міжнародным крымінальным судом рашэння аб арышце Пуціна і Марыі Львовай-Бяловай гэта стала яшчэ складаней. Нягледзячы на тое, што Львова-Бялова і Пуцін гаварылі пра тое, што гэта несур'ёзнае рашэнне, і смяяліся з яго, але тым не менш уся дзяржаўная машына пачала працаваць на тое, каб дзяцей не вяртаць ва Украіну, паколькі кожнае дзіця, якога яны вывезлі — пад рулямі аўтаматаў або ў так званыя лагеры — з'яўляецца сведкам ваенных злачынстваў. Таму што ўсё гэта — ваенныя злачынствы. І тая ж Львова-Бялова, і Пуцін — гэта ваенныя злачынцы. Але, зноў жа, трэба яшчэ прыцягнуць да адказнасці ўсіх, хто выносіў рашэнні на любым узроўні і выконваў гэтыя злачынныя рашэнні.
— Вы можаце расказаць нейкія падрабязнасці? Напэўна, вяртанне дзяцей з Расіі немагчыма, напрыклад, без нейкага ўдзелу ў гэтым працэсе грамадзян Расіі?
— Не, мы не дамаўляемся ні з кім там. Зразумела, што мы можам аплачваць пражыванне, нейкія транспартныя паслугі, юрыдычныя паслугі на тэрыторыі Беларусі, Расіі, таму што гэта доўгае падарожжа праз Еўропу, Беларусь, Расію і далей у Крым, калі дзіця ў Крыме або на акупаваных тэрыторыях. Вядома ж, мы шукаем родных, блізкіх, бацькоў — усіх, хто з'яўляецца кімсьці гэтаму дзіцяці, што дазваляе патрабаваць вяртання гэтага дзіцяці.
Глядзіце таксама
Але скажу вам, што нават цяпер у нас некалькі кейсаў. Мы вяртаем дзяцей, але, дапусцім, у бабулі дзіцяці зараз патрабуюць аналіз ДНК. Мы ўбачылі, што офіс Марыі Львовай-Бяловай цяпер уцягнуты ў кожны кейс. І ўсе ўстановы, дзе дзеці, яе офіс асабіста інфармуе, што хтосьці са сваякоў хоча забіраць. Усялякія перашкоды, пачынаючы ад допытаў у ФСБ, якія могуць доўжыцца днямі: сваяка могуць проста арыштаваць і трымаць пад арыштам некалькі дзён, дапытваючы яго. Гэта можа быць і ў аэрапорце «Дамадзедава», і дзе заўгодна на акупаваных тэрыторыях або ў Расіі.
Вельмі вялікая праблема, што за гэты час (гэта практычна год) у дзяцей, якія адпраўляліся ў лагеры і якія знаходзяцца там з пачатку поўнамаштабнага ўварвання, вельмі моцна прамыты мазгі — мы гэта бачым. Расійская прапаганда і тыя, хто акружае дзіця, папрацавалі максімальна, каб пераканаць дзіця ў тым, што Украіна поўная нацыстаў, ворагаў, што туды не трэба вяртацца: там вайна, дзіця пасля вяртання будуць катаваць і могуць нават забіць, адправяць ваяваць і там заб'юць. Гэта тое, што дзеці нам расказваюць пастаянна — тыя, якіх мы вярнулі.
Таксама гэта пагалоўная пашпартызацыя. Гэта значыць, дзяцей прымушаюць, маніпулюючы, прымаць расійскае грамадзянства. Дзецям паменш выдаюць пасведчанні аб нараджэнні, што пасля з'яўляецца прычынай для маніпуляцый, таму што ім расказваюць: «Глядзі, у цябе ўжо і пасведчанне расійскае — вось за гэта цябе пасадзяць у турму». Або: «Цябе заб'юць за расійскі пашпарт, таму што ты яго атрымаў».
Глядзіце таксама
Мы бачым, што гэта палітыка на ўзроўні вярхушкі краіны, якая ў прынцыпе стваралася не адзін год да поўнамаштабнага ўварвання. І калі мы сёння абвінавачваем Львову-Бялову ў выкраданні дзяцей, то ніхто не згадвае, што за месяц да пачатку поўнамаштабнага ўварвання — і Львова-Бялова кіравала гэтым працэсам — было вывезена каля 60 тысяч дзяцей з Данбаса. Гэта значыць, яны рыхтавалі гэтае ўварванне і прыбралі дзяцей з Данбаса, перавезлі ў Расію. І нават калі вы паглядзіце на допісы Львовай-Бяловай, ужо тады яна была занепакоеная: «А як жа дзецям-сіротам, якіх мы цяпер вывезлі, даваць расійскае грамадзянства? Трэба мяняць заканадаўства». Што, па сутнасці, і было зроблена пасля поўнамаштабнага ўварвання, калі Пуцін у траўні мінулага года падпісаў два законы — «Аб спрашчэнні працэдуры ўсынаўлення» і «Аб спрашчэнні працэдуры атрымання расійскага грамадзянства ўкраінскімі дзецьмі без суправаджэння».
— То-бок цяпер украінскім бацькам трэба ездзіць у Расію, каб забіраць дзяцей? Інакш гэта немагчыма?
— Так, было выразна сказана і Пуціным, і Львовай-Бяловай: «Мы ж не супраць, хай бацькі прыязджаюць і забіраюць». Усе дзеці, якіх мы вярнулі бацькам, усе гаварылі, што за ўвесь час знаходжання ніхто ні разу не спытаў у іх, дзе іх бацькі, і не паспрабаваў вярнуць іх бацькам. Бацькам трэба самім шукаць, дзе знаходзяцца дзеці, а дзеці пастаянна перамяшчаюцца, і далей ехаць тысячы кіламетраў у пошуках свайго дзіцяці. І вельмі часта гэта немагчыма для бацькоў. Таму мы дапамагаем бацькам знайсці і забраць сваіх дзяцей, хоць гэта вельмі складана.