Гуманітарны фронт: бежанцы, траўма і валанцёры новай Украіны
Ваенныя хронікі не паказваюць тых, хто ратуе дзяцей з-пад абстрэлаў, хто корміць цягнік з бежанцамі ці вывешвае маскіровачныя сеткі ў школе. Але менавіта гэтыя людзі трымаюць краіну. Гуманітарны фронт — самы нябачны, але самы чалавечны.
Кругласутачны пункт часовага адпачынку пад умоўнай назвай «4 перон» узнік на кракаўскім чыгуначным вакзале ў першыя дні вайны. Фота Алены Лапцёнак
Рубеж 2022. Гэты цыкл — не пра гісторыю. Ён пра памяць. Пра тое, чаму ўсё гэта пачалося, як развівалася — і чаму нельга пагаджацца на «мір», які пахне капітуляцыяй. Мы згадваем рубеж 2022-га не з настальгіі, а каб не страціць арыенціры ў 2025-м. Бо вайна не скончылася. Бо супраціў працягваецца. Бо праўда ўсё яшчэ мае значэнне.
Паводле даных УВКБ ААН, з пачатку поўнамаштабнага ўварвання Украіну пакінулі звыш 8,2 мільёна чалавек. Пры гэтым больш за 5 млн унутраных перасяленцаў жывуць у краіне — у Львове, Ужгарадзе, Вінніцы, дзе школы ператварыліся ў прытулкі, а гатэлі — у доўгатэрміновы арэндавы фонд. У вайне ёсць тыя, хто страляе — і тыя, хто лечыць. Хто корміць. Хто суцяшае. У краіне, што жыве на мяжы, менавіта яны — мора, на якім трымаецца карабель. І чым даўжэй цягнецца вайна, тым больш мы разумеем: яны і ёсць сіла, якую не перамагчы.
Нябачны фронт, які трымае краіну
Вайна Расіі супраць Украіны — гэта не толькі артылерыя, танкі і дроны. Гэта і шматмільённы паток бежанцаў. Гэта мільёны зламаных лёсаў. Гэта траўма, якую немагчыма зафіксаваць на радары. Гэта сотні тысяч людзей, якія не страляюць — але ратуюць.
«Калі б не валанцёры — у нас бы не было ні ежы, ні аптэчак, ні цяпла. Калі б не суседзі — у нас бы не было ні надзеі. А калі б не жанчыны — у нас бы не было будучыні», — каардынатарка гуманітарнага штаба на Львоўшчыне, снежань 2023 г.
Гуманітарны фронт вайны — гэта паралельная рэальнасць. Яна нябачная ў навінах, але без яе не было б украінскага супраціву. Яна пачынаецца з эвакуацыі дзяцей з-пад абстрэлаў і заканчваецца ў палаце з псіхолагам у Дняпры ці Кракаве.
Бежанцы: найбуйнейшы паток перамешчаных людзей у Еўропе з часоў Другой сусветнай
З пачатку ўварвання ў лютым 2022 года больш за 8 мільёнаў украінцаў выехалі за мяжу. Яшчэ каля 5 мільёнаў сталі ўнутранымі перасяленцамі (УПА). Гэта беспрэцэдэнтны маштаб.
Еўрапейскія краіны прынялі Украіну — асабліва Польшча, Германія, Чэхія, Румынія, краіны Балтыі. Былі адкрыты спрошчаныя працэдуры, прадастаўлены часовыя статусы, доступ да медыцыны, адукацыі, рынку працы.
Глядзіце таксама
Але за лічбамі — рэальныя драмы. Сем'і, разарваныя на часткі. Муж застаўся на фронце, жонка з дзецьмі — у Славакіі. Бабуля — пад Харкавам, унукі — у Партугаліі. Гэта рассейванне стала новай рэальнасцю ўкраінскага грамадства. Узнікла тое, што сацыёлагі называюць «дыяспара вайны» — часовая, але актыўная і ўцягнутая супольнасць.
Унутраныя перасяленцы: адаптацыя скрозь боль
Людзі, якія пакінулі Данецк, Херсон, Бахмут, Марыупаль, Севераданецк і сотні іншых гарадоў, пачалі новае жыццё ў заходніх і цэнтральных рэгіёнах. У 2022-2023 гадах горада накшталт Львова, Івана-Франкоўска, Цярнопаля, Вінніцы і Ужгарада прынялі ў два-тры разы больш людзей, чым маглі вытрымаць іх інфраструктуры.
Часовыя лагеры, пераабсталяваныя школы, спальныя мяшкі ў спартзалах. Пазней — арэндныя кватэры, перасяленне ў модульныя мястэчкі, інтэграцыя праз працу, школы, абшчыны. З'явіліся ініцыятывы «суседства» — калі жыхары прымалі перасяленцаў у свае дамы.
«Мы прыехалі з адным заплечнікам. Нам далі коўдру, гарбату і ключы. Мы пачалі з нуля — і выстаялі», — перасяленка са Сватава, цяпер швачка на фабрыцы ў Луцку.
Жаночая асоба гуманітарнага фронту
Жанчыны сталі асновай грамадзянскай стойкасці. Яны — уцякачкі, валанцёркі, сацыяльныя работніцы, настаўніцы, маці, жонкі вайскоўцаў. Ва ўмовах, дзе дзяржаўныя механізмы перагружаны, менавіта жаночая самаарганізацыя выцягвала крызіс за крызісам.
З 2022 года пачаўся бум жаночых ініцыятыў: ад маленькіх гуманітарных штабоў у шматпавярхоўках да сетак псіхалагічнай падтрымкі, цэнтраў для ахвяраў гвалту, бізнэс-груп «мам, якія пякуць хлеб».
«Мы не гераіні — мы проста не маглі інакш. Вайна пакінула нам альбо зламацца, альбо дзейнічаць», — каардынатарка праекта «Вільна».
Таксама жанчыны масава ўключыліся ў барацьбу за роўны доступ да медыцыны, юрыдычнай абароны, адкрылі школы, курсы, майстэрні.
Глядзіце таксама
Валанцёрства як сацыяльная мабілізацыя
З першых дзён уварвання ўкраінцы пачалі масава аб'ядноўвацца. Валанцёрства ва Украіне стала не рухам, а паўсядзённай нормай. Паводле ацэнак сацыёлагаў, на працягу 2022-2024 гадоў больш за 50% дарослага насельніцтва хаця б раз удзельнічала ў валанцёрскай актыўнасці. Сімвалам руху стала сетка «Повернись живим», фонд Сяргея Прытулы, валанцёрскія цэнтры «Спільна», а таксама тысячы невялікіх лакальных ініцыятыў. Валанцёрства набыло нефармальную структуру войска падтрымкі — ад лагістычных сетак да аналітыкі. Узніклі платформы каардынацыі, базы даных патрэб, хабы перасячэнняў дапамогі.
Глядзіце таксама
У 2022 годзе валанцёрскі рух узнік як стыхійны выбух. Але ўжо ў 2023 годзе ён пераўтварыўся ў структураваную сетку. «Повернись живим», «Пласт», «Спільно HUB», «Восток SOS», «Repair Together» — гэта не проста арганізацыі, а цэлыя экасістэмы падтрымкі. Фонд «Таблеточки» закупіў амаль 700 генератараў для шпіталяў. А рух «Зграя» толькі ў 2023 перадаў на фронт больш за 1,2 млн медыцынскіх прэпаратаў. Акрамя таго, з'явіліся новыя формы валанцёрства — «псіхалагічнае патруляванне», падтрымка для дзяцей, арт-тэрапія, сацыяльныя кейсы.
Псіхалагічная траўма: новы цень вайны
2023 год стаў годам усведамлення: вайна — гэта не толькі фізічныя раны. Траўма, страта, страх, выгаранне, ПТСР сталі не выключэннем, а паўсядзённай рэальнасцю. У адказ з'явіліся цэнтры ментальнага здароўя, запушчаныя пры падтрымцы дзяржавы, USAID і WHO. Утварыліся платформы анлайн-псіхатэрапіі, гарачыя лініі, курсы для валанцёраў, праграмы рэабілітацыі ветэранаў. Грамадства пачало казаць пра боль і не саромецца яго. Але праблем шмат: недахоп кадраў, нізкі доступ у сельскай мясцовасці, састарэлая сістэма дыягностыкі. Шлях да ментальнага аздараўлення будзе доўгім, але важным. Паводле WHO, кожны трэці ўкраінец сутыкаўся з сімптомамі ПТСР. Гэта не толькі вайскоўцы, але і дзеці, жанчыны, старыя. Траўма не заўсёды гучыць — часам яна маўчыць. І з ёй трэба працаваць.
«Пачуццё віны за тое, што ты выжыў — амаль у кожнага з маіх пацыентаў», — псіхатэрапеўт Андрэй Дахненка (інтэрв’ю для «Суспільне»).
У 2024 годзе Міністэрства аховы здароўя Украіны запусціла праграму «Палявой псіхалогіі», якая рыхтуе спецыялістаў для працы на месцах, а таксама адкрыла партнёрства з міжнароднымі сеткамі як Médecins Sans Frontières і UNICEF.
Глядзіце таксама
Гуманітарныя выклікі 2025: стомленасць і доўгатэрміновасць
На чацвёртым годзе вайны грамадства сутыкаецца з новай небяспекай — стомленасцю. Людзі працягваюць дапамагаць, але рэсурсы скарачаюцца. Эмацыйнае выгаранне расце. Усё часцей гучыць пытанне: «А колькі яшчэ мы так вытрымаем?» Адказ — у інстытуцыялізацыі дапамогі. Украіна ў 2024-2025 гадах пачала пераводзіць валанцёрскія практыкі ў дзяржаўныя праграмы: фінансаванне шэлцераў, сістэмную працу з бежанцамі, рэформу сацыяльнай службы.
Таксама з'яўляюцца ініцыятывы па вяртанні людзей дадому, аднаўленні жылля, стварэнні працоўных месцаў у прыфрантавых зонах. Але гэта патрабуе часу, бяспекі — і стабільнага міжнароднага партнёрства.
Украінскі гурт ТНМК рэгулярна збірае грошы на патрэбы УСУ падчас сваіх канцэртаў. Напрыклад, падчас апошняга туру па ЗША і Канадзе музыкі сабралі 4 608 195 грыўняў. Крыніца фота: старонка гурта ў Фэйсбуку
Гуманітарны фронт Украіны — гэта доказ, што грамадства здольнае быць мацнейшым за вайну. Што нават у пекле магчыма спачуванне. І што перамога вымяраецца не толькі кіламетрамі вызваленай зямлі, але і лікам выратаваных жыццяў. Гуманітарны фронт — гэта пра падручнікі, якія друкуюцца ў падвалах. Пра ўрачоў, якія працуюць з налобнымі ліхтарыкамі ў аперацыйнай. Пра настаўнікаў, якія ў Zoom вучаць дзяцей з трох гарадоў адначасова. І пра маленькіх людзей, што робяць велізарныя рэчы. Анастасія Чарненка, дырэктарка школы ў Харкаўскай вобласці, кажа: «Кожны дзень мы пачынаем з сігналу паветранай трывогі. Але пакуль чуем дзіцячы смех — мы жывыя».
Працяг будзе