Рубеж 2022: Як пачалася вайна і чаму ніхто не паверыў

На мяжы эпох, у момант, калі гісторыя робіць рэзкі паварот, часта здараецца так, што большасць аддае перавагу глядзець у бок. Часам — з-за страху. Часам — з веры ў рацыянальнасць. А часам — проста таму, што праўда здаецца занадта неверагоднай. Напярэдадні ўварвання ўсё выглядала лагічна: вучэнні, рыторыка, спрэчкі пра NATO. Але 24 лютага свет прачнуўся ў новым часе. Гэты тэкст — не толькі пра пачатак вайны, а пра тое, як механізмы калектыўнай псіхалогіі зрабілі нас сляпымі перад відавочным. І чаму свет не паверыў, нават калі ведаў.

Чаму мы вяртаемся да пачатку? І чаму гэта важна менавіта цяпер?

Увесну 2025 года ўсё часцей гучыць слова «мір». Але мір гэты — не як надзея, а як кампраміс. Як стомленасць. Як спроба заплюшчыць вочы. На Захадзе ўсё мацней чуваць голас тых, хто прапануе «замарозіць» канфлікт, хто лічыць Украіну «стратэгічнай стомай», а агрэсара — партнёрам для дыялогу.

Мы ж — вяртаемся да пачатку. Да тых момантаў, калі ўсё толькі пачыналася. Калі свет яшчэ не мог паверыць, што поўнамаштабная вайна ў цэнтры Еўропы — рэальнасць. І калі ад рашэння аднаго чалавека залежалі лёсы мільёнаў.

Гэты цыкл — не пра гісторыю. Ён пра памяць. Пра тое, чаму ўсё гэта пачалося, як развівалася — і чаму нельга пагаджацца на «мір», які пахне капітуляцыяй. Мы згадваем рубеж 2022-га не з настальгіі, а каб не страціць арыенціры ў 2025-м. Бо вайна не скончылася. Бо супраціў працягваецца. Бо праўда ўсё яшчэ мае значэнне.

Маўклівая трывога: напярэдадні ўварвання

Увосень 2021 года міжнародныя стужкі навінаў пачалі ўсё часцей публікаваць спадарожнікавыя здымкі і справаздачы заходніх разведак: Расія сцягвае войскі да ўкраінскіх межаў. Масіраванае перамяшчэнне ваеннай тэхнікі, намётавыя мястэчкі, эшалоны з танкамі — здавалася, што пагроза відавочная. The New York Times і Der Spiegel публікавалі фота калонаў тэхнікі, палатачных гарадкоў, эшалонаў з танкамі, якія перакідваліся з Сібіры і Цэнтральнага ваеннага акруга. У снежні NATO пацвердзіла, што колькасць войск Расіі ля межаў дасягнула па меншай меры 130 тысяч.

Аднак большасць палітыкаў, экспертаў і каментатараў у Еўропе і нават ва краіне былі ўпэўненыя: Масква блефуе. Палітычны наратыў, як на Захадзе, так і ва Украіне, заставаўся супакоеным. Афіцыйны Кіеў, у асобе сакратара СНБА Аляксея Данілава і нават прэзідэнта Уладзіміра Зяленскага, заяўляў, што «паніка шкодзіць эканоміцы». У студзені 2022-га сам Зяленскі казаў: «Мы не бачым пагрозы большай, чым была год таму».

Афіцыйная пазіцыя Крамля была вытрымана ў духу звыклай рыторыкі: «Гэта ўсяго толькі вучэнні». І хоць колькасць задзейнічанай тэхнікі значна перавышала аб'ёмы стандартных манеўраў, у сусветнай прэсе пераважаў скептыцызм: маўляў, Пуцін проста падвышае стаўкі ў перамовах па NATO. Але 24 лютага 2022 года гэтая ілюзія рассыпалася.

Разведкі казалі — палітыкі маўчалі

На Захадзе таксама панавала «палітычная слепата». Хаця амерыканская выведка (паводле Washington Post і CNN) папярэджвала пра магчымасць уварвання з дакладнай датай — 24 лютага — нават дзяржсакратар ЗША Энтані Блінкен прызнаваў: «Мы спадзяемся, што інфармацыя не спраўдзіцца».

У студзені-лютым 2022 года Белы дом пайшоў на беспрэцэдэнтны крок — пачаў публікаваць разведданыя, уключна з картамі наступу і сцэнарамі анексіі Кіева. Гэта павінна была стаць «інфармацыйнай бомбай», каб прадухіліць агрэсію. Але ў Берліне і Парыжы да гэтага паставіліся скептычна. Макрон спяшаўся ў Маскву, Шольц — у Кіеў. А калі Пуцін сустрэўся з Макронам за шасціметровым сталом, свет ужо бачыў не надзею, а бездапаможнасць.

Джо Байдэн: «Гэта пачатак расійскага ўварвання ва Украіну»

Чаму не паверылі? Псіхалогія самападману

Псіхолагі называюць гэта «калектыўным адмаўленнем». Свет, стомлены крызісам і энергетычнай залежнасцю ад Расіі, проста не хацеў чуць пра новую вайну. Гэты механізм добра апісаны ў працы «The Ostrich Paradox» П. Говарда Куна і Эрыка Орціза: калі рызыка здаецца занадта вялікай, людзі псіхалагічна выбіраюць яе ігнараваць. 

«Мы ўсе спадзяваліся, што гэта будзе як у 2014: напружанне, крыкі, а потым усё разыйдзецца», — згадваў Ганс Шмітц, дыпламат з амбасады Германіі ў Кіеве (інтэрв’ю Deutsche Welle, 2023).

У самой Украіне многія працягвалі жыць «будзённай надзеяй». Ваенная загартоўка была толькі ў некаторых — у ветэранаў АТА, у валанцёрскіх колах.

Механізмы калектыўнага адмаўлення ўжо не раз прыводзілі чалавецтва да трагедый. У сітуацыі з расейскім уварваннем ва Украіну спрацаваў менавіта гэты феномен. Большасць краін Захаду, перажыўшы пандэмію COVID-19, знаходзіліся ў стане маральнай стомленасці. Размовы пра новую вайну здаваліся нечым недарэчным, амаль фантастычным.

Палітыкі не хацелі верыць у горшае. Фінансавыя эліты не хацелі рызыкаваць стабільнасцю рынкаў. Еўрапейскі бізнес не быў гатовы да разрыву з найбуйнейшым пастаўшчыком энерганосьбітаў. А насельніцтва — стомленае, уразлівае — проста не жадала верыць, што ў цэнтры Еўропы можа выліцца поўнамаштабная вайна.

Дыпламатыя, якой не было

Са студзеня 2022 года ЗША пачалі біць трывогу. Белы дом публічна раскрываў разведданыя — незвычайная практыка, накіраваная на тое, каб прадухіліць вайну «сілай інфармацыі». Аднак у Еўропе да гэтага ставіліся з недаверам. Лідары Германіі і Францыі да апошняга спадзяваліся дамовіцца. Сустрэча Макрона з Пуціным у Маскве стала сімвалам бездапаможнасці дыпламатыі — перамовы ні да чаго не прывялі, акрамя фатаграфій за шасціметровым сталом.

Украіна ж, нягледзячы на ​​рост ціску, працягвала жыць у рэжыме «будзённай мабілізацыі». З аднаго боку, ішлі вучэнні і ўзмацненне УСУ, з другога — людзі працягвалі хадзіць у кафэ, будаваць планы, браніраваць туры на вясну. Нават многія чыноўнікі не верылі ў рэальнасць пагрозы.

Як мірная Беларусь стала паслугачкай новага фашызму

24 лютага: дзень, які змяніў усё

Раніцай, калі на ўсходзе Украіны толькі пачынала віднець, ракеты ўпалі на аэрадромы, склады, жылыя дамы. Расейскія войскі пачалі рух адразу з некалькіх кірункаў: з поўначы — праз Беларусь, з усходу — праз Данбас, і з поўдня — з акупаванага Крыма. Наступ быў вокамгненным. Масква разлічвала ўзяць Кіеў за 72 гадзіны. Аднак план праваліўся літаральна ў першыя дні.

Расія напала на Украіну. Галоўнае за першы дзень

Украінскае войска, насуперак чаканням, не рассыпалася. Добраахвотнікі запоўнілі тэрытарыяльную абарону, грамадзянскія сталі будаваць барыкады, міжнародныя валанцёры лінулі ў краіну. Пачалася новая фаза вайны — не бліцкрыг, а супраціў.

Супраціў, які здзівіў свет

Але ўкраінская армія не толькі не абрынулася — яна арганізавана перайшла да мабільнай абароны. Быў створаны каардынацыйны штаб, пачалася масавая мабілізацыя. Ужо праз тыдзень пад Кіевам былі спынены механізаваныя калоны. У горадзе Ірпень і на лініі Буча — Гастомель адбываліся першыя баі, што потым увайдуць у гісторыю як «Кіеўская абарона».

«Мы не ведалі, што мы такая нацыя — пакуль нас не паспрабавалі знішчыць», — сказаў маёр Аляксей Карпенка, камандзір батальёна ТРО Кіева (інтэрв’ю Hromadske, травень 2022).

Ці была стратэгія ў Крамля?

Адно з ключавых пытанняў, якое да гэтага часу выклікае спрэчкі, — ці быў у Расіі выразны і рэалістычны план уварвання? Даныя з перахопаў СБУ, допытаў палонных, расследаванняў Conflict Intelligence Team сведчаць: Расія дзейнічала па мадэлі «справакаваць і замяніць». На ранніх этапах у Кіеў ужо ехалі «адміністрацыйныя брыгады» з дакументамі аб стварэнні «пераходнага ўрада». У Херсоне — спрабавалі ставіць «новую мэрыю». Але ўсе спробы правальваліся.

Міф пра «вызваліцеляў з кветкамі» не спраўдзіўся нідзе. Пад Мікалаевам жыхары ўтрымлівалі тэхніку брукаваннем дарог. У Сумах — вёскі вырывалі сцягі «ДНР». Масква атрымала не капітуляцыю, а партызанку і супраціў. Больш за тое — уварванне з'яднала ўкраінцаў, незалежна ад мовы, палітычных поглядаў і рэгіёну.

Роля прапаганды і дэзінфармацыі

Важна адзначыць: уварванне не стала нечаканасцю для ўсіх. Некаторыя часткі ўкраінскага грамадства, асабліва ветэраны АТА і актывісты, рыхтаваліся да такога сцэнара. Аднак масавая дэзінфармацыя — як з боку расейскіх медыяў, так і ўнутраных украінскіх крыніц, якія недаацанілі пагрозу — адыграла сваю ролю ў запозненай рэакцыі.

З расейскага боку прапаганда рыхтавала грамадства да вайны гадамі. «Украіна — марыянетка Захаду», «пагроза рускаму свету», «неанацысты ва ўладзе» — гэтыя тэзісы паўтараліся з 2014 года. Але да 2022 года яны былі ўзведзены ў ранг дзяржаўнай ідэалогіі.

Як «Россотрудничество» рыхтуе прапагандыстаў для Беларусі

Мір не гатовы быў да такой вайны

Вайна ва Украіне паказала: нават у XXI стагоддзі, нягледзячы на ​​дыпламатыю, тэхналогіі, урокі гісторыі — усё можа паўтарыцца. Свет аказаўся не гатовы. І не таму, што не бачыў, а таму, што не хацеў верыць.

Цяпер, у 2025 годзе, гэтае ўсведамленне стала часткай новай палітычнай рэальнасці. Межы ўжо не падаюцца непарушнымі. Светапарадак больш не ўспрымаецца як нешта гарантаванае. А Украіна — краіна, якую многія лічылі буферам — стала сімвалам супраціву і суб'ектам новага свету.

Тыдзень, калі прыйшла вайна

Вайна, у якую ніхто не паверыў — і якая ўжо змяніла свет

24 лютага стаў рубяжом не толькі для Украіны, але і для Еўропы. Стары свет — з ілюзіямі пра «паступовую інтэграцыю Расіі», «геапалітычны баланс», «развіццё праз дыялог» — спыніўся.

Цяпер, у 2025 годзе, калі зноў загучалі заклікі да «замірэння», важна памятаць, як усё пачыналася. І як шмат каштавала тое, што свет не паверыў у відавочнае.

Працяг