Вярнуцца ў Шчэжар
Нядаўна ў Санкт-Пецярбургу выйшла кніга нашага суайчынніка Кастуся Чарухіна — зборнік прозы пад назвай «Шчэжар». Гэта дзіўнае слова не абазначае від тарфянога моху. Гэта ўсяго толькі імя ўласнае, адно са многіх дзіўных беларускіх імёнаў. Адзін з караблёў у краіне, што не мае выйсця да мора.
Што такое — быць пісьменнікам? Якія заслугі, якія паперы, якія асабістыя вартасці даюць чалавеку права апераваць найтанчэйшым з матэрыялаў — словам? Ці прафесія — пісьменніцтва, ці яно — праклён? Наколькі ўзброены і да якой ступені небяспечны тэкст, які люта супрацівіўся, але быў, як думае аўтар, пераможаны і адфарматаваны?.. Шчыльны спіс пытанняў на гэту тэму месціцца ў маім сэрцы, і, шчыра кажучы, адказы я шукаю тамсама.
У адным з калектываў, дзе я працавала, быў чалавек, які ганарліва зваўся Паэтам. Ён вызначаў сябе так ужо цягам многіх гадоў і, мяркую, так сябе адчуваў. Таму што насіў плашч і доўгія тонкія валасы масці «соль з перцам». Таму што скончыў Літаратурны інстытут. Таму што рыфмаваў. Таму што некалі і недзе друкаваўся. Таму што быў чальцом і яго наведвала Муза — часам у самых нечаканых месцах. Прыкладам, насупраць Карла Маркса, 38, куды выходзілі вокны нашай работы, Муза яму нашаптала, а ён з хваляваннем запісаў наступныя радкі:
Небо над Резиденцией / в золотых облаках. / Вижу в ней Президента я, / как всегда Он в делах…
І потым натхнёна чытаў
гэтыя радкі калектыву, закідаючы галаву і тонкім пальцам у пярсцёнку
паказваючы ў тое самае, апетае, неба над рэзідэнцыяй…
Што прымушае людзей вытанчана фармуляваць? Прыдумляць сюжэт, выбудоўваць кампазіцыю, складаць дыялогі, падбіраць эпітэты, вынаходзіць метафары?
Захапленне — як, скажам, у майго былога калегі, які зваўся Паэтам? Ці «ярасць благародная» — як у
іншых маіх калег, у
якіх замест прэзідэнта — мова і край,
і тыя ж аблокі, толькі не залатыя, а цёмныя і крывавыя, як рэжым? Думаю, усё што заўгодна можа
прымусіць чалавека фармуляваць. Цяга да слова. Цяга да
цэха. Цяга да славы. Адсутнасць цягі да чаго б там ні было. Роспач. Усё, што заўгодна. У тым ліку і тое,
чаго мы не ў сілах зразумець, чаму не ведаем назвы. Таму свет напоўнены тэкстамі
– прадуктамі жыццядзейнасці людзей вельмі розных: паказальна-калектыўных ці агрэсіўна-самотных, мёртвых і жывых, галодных і сытых, злых і не вельмі.
Усё не перачытаеш. Немагчыма. Дый не патрэбна. Як сярод кніг абіраць сваё? Прыкладна гэтак жа, як абіраеш сваіх сярод людзей — кіруючыся ўласнай сістэмай маркераў і індыкатараў.
Мае маркеры — у мове,
індыкатары — у адчуваннях. Магу сказаць, што я не іду «на аўтара»; аўтар — усяго толькі конь, які ўзараў поле. Што
на полі вырасла — вось прадмет майго пошуку, майго адкрыцця, маёй прыкрасці, майго захаплення. У ідэале, пэўна што, трэба, каб кнігі былі ананімнымі (гэта раз) і яны караліся
(гэта два). Тады пісалі б толькі апантаныя. І, можа, гэта было б выдатна. Але мы звыклі, кажучы пра кнігі (апроч Галоўных!), казаць і пра
аўтара. Што ж, так ёсць.
***
Усё гэта было задоўгай прадмовай да вельмі
кароткай імпрэсіі. Нядаўна ў
Санкт-Пецярбургу выйшла кніга
нашага суайчынніка Кастуся Чарухіна — зборнік прозы пад назвай «Шчэжар». Гэта дзіўнае слова не абазначае від тарфянога моху. Гэта
ўсяго толькі імя ўласнае, адно са многіх дзіўных беларускіх імёнаў. Адзін з караблёў у краіне, што не мае выйсця да
мора. «Плешчаніцы. Шаркаўшчына. Шчомысліца. Ішкальдзь. Шчэжар. Цёмныя і
волкія, як крануты гнілатой
брус». Чытаю — і адчуваю, як прачынаюцца і
радуюцца мае маркеры, як загараюцца і сігналяць індыкатары… Чытаю, нібы апускаюся ў ваду — не ў ручай
па калена, не ў штучны басейн, а ў такую плынную, шчыльную ваду, дзе бачна дно, а
да дна не дастаць.
Адзін з галоўных маіх чытацкіх маркераў — стаўленне аўтара да героя. Гэта стаўленне пазнаеш па
жыццяздольнасці вобраза: дастань з тэксту,
пастаў на прыпынак — герой дачакаецца трамвая і паедзе па сваіх справах.
У «Шчэжары» паўнавартасна жывуць і дыхаюць (не ў плоскасці — у прасторы!) нават другарадныя персанажы, усе гэтыя памагатыя і антаганісты. Ва ўсіх у іх справы, бо людзі запазычаны ў тэкст з жыцця; аўтар проста ненадоўга ўзяў іх з офісаў, кватэр, двароў — так акуратненька, што яны нават не заўважылі. Поўная кніга жывых істот, а пад карэньчыкам – дармовы дадатак (можам назваць яго Лупа Кахання), каб разглядаць дэталі.
«Мне
спадабалася,
як уклюдна яна спраўлялася з састарэлым кансервавым нажом, наносячы блясе прыгожыя парэзы, не пакідаючы вышчару
задзірын, у якіх неадменна
захрасае крыху ежы. «Навучыце мяне, як гэта вы», — паспрабаваў я быць абыходлівым. Але для правільнага ўскрыцця, аказался, патрэбна была адмысловая сіла
ў запясцях. Хоп-хоп!»
...Чытаю і цешуся, але тэлефануюць і прыходзяць людзі, адцягваюць, прыцягваюць і мяне
да спраў. А ў справах я хачу вярнуцца ў «Шчэжар», бо ведаю — суцешуся.
Гэта працуе мой галоўны індыкатар.
Сабіна Брыло, n-europe