Чарговы акт беларускай трагедыі, які стаў прадвесьцем крывавага патопу 1654-1667 гадоў

14 чэрвеня 1634 года была падпісаная мірная Палянаўская дамова, якая скончыла Смаленскую вайну, што лютавала 2 гады. Рэч Паспалітая і Маскоўская дзяржава замірыліся, каб неўзабаве распачаць самую страшэнную вайну ў гісторыі Беларусі.

Перадумовы вайны і замірэньня

Узгадаем падзею, якая магла каардынальна зьмяніць гісторыю ўсяго рэгіёну дый цэлага сьвету. Такім эпізодам зьяўляецца гісторыя флірту з расейскім царствам.

Уладзіслаў, старэйшы сын караля Жыгімонта Вазы і яго жонкі Ганны Аўстрыйскай, нарадзіўся 9 чэрвеня 1595 года. Тады ён безумоўна яшчэ ня ведаў, што яго лёс перасячэцца з бурным перыядам маскоўскай гісторыі, вядомым як Смутны час (1598-1613).

У пачатку XVII стагодзьдзя трон у Крамлі быў захоплены хаатычным вірам гульняў, з некалькімі прэтэндэнтамі на карону. Шляхта Рэчы Паспалітай убачыла выдатную магчымасьць для ўплыву. Яны лічылі, што наш князь на маскоўскім троне пашырыць іх палітычнае ўзьдзеяньне і надасьць імпэт каталіцтву ўглыб праваслаўнай Масковіі. Кандыдатурай, якую яны прапанавалі, быў не хто іншы, як малады Ўладзіслаў, сын караля.

У 1610 годзе, пасьля значнай перамогі нашых продкаў у вайне супраць Масквы, групоўка маскоўскіх баяраў, якія былі расчараваныя ў цары Васілю Шуйскім, вырашыла пайсьці на сьмелы крок. Яны абвесьцілі царом Масковіі замежнага каталіцкага князя Ўладзіслава.

Аднак рэальнаму кіраваньню перашкодзілі некаторыя рэчы. Перадусім бацька Ўладзіслава – Жыгімонт Ваза вырашыў, што 15-ці гадовы манарх не здолее выжыць у крамлёўскіх калідорах. А патрабаваньне аб пераходу ў праваслаўе – гучала як жарт. Ад імя Ўладзіслава кіраваў маскоўскі ўрад – Сямібаяршчына. Уладзіславу Ваза прынесьлі прысягу жыхары Масквы і іншых гарадоў. Пачалася чаканка манэтаў з імём новага цара Ўладзіслава Жыгімонтавіча.

У 1612 годзе на просьбу маскоўскіх баяраў Уладзіслаў арганізаваў паход у Маскву, каб правесьці там сваю каранацыю. Аднак гарнізон Рэчы Паспалітай у Масковіі быў нешматлікім і вымушаны быў капітуляваць пад націскам іншай партыі.

Маскавіты-апазыцыянэры пад кіраўніцтвам Дзьмітрыя Пажарскага вырашылі ўзброеным чынам супрацьстаяць той сітуацыі, што ўжо склалася. Уладзіслава Вазу напрыканцы 1612-га года дэтранізавалі (пазбавілі кароны).

Канчатковы ўдар па імкненьнях Уладзіслава быў нанесены ў 1613 годзе, калі на маскоўскі трон пасадзілі Міхаіла Раманава. Так нарадзілася новая крамлёўская дынастыя, зь якой мы будзем змагацца напрацягу трох стагодзьдзяў.

4 красавіка 1617 года Ўладзіслаў Ваза, які выступаў як маскоўскі вялікі князь, падпісаў канфідэнцыйны акт, у якім абавязваўся заключыць з Рэччу Паспалітай вечны хаўрус, ваяваць супраць Турэччыны і татараў. Ён абвесьціў пра значныя тэрытарыяльныя саступкі на карысьць Рэчы Паспалітай: Масковія павінна была аддаць ёй Бранск, Курск, Нэвель, Ноўгарад Северскі, Рыльск, Себеж, Смаленск, Старадуб і Веліж. Больш за тое, ад імя маскавітаў ён адмовіўся ад усіх прэтэнзій на Лівонію і Эстляндыю.

Толькі ў 1634 годзе, пасля Палянаўскай дамовы, якая завяршыла Смаленскую вайну, ён фармальна адмовіўся ад правоў на маскоўскі трон у абмен на значную кантрыбуцыю і іншыя саступкі. Вялікае Княства Літоўскае атрымлівала Смаленскія, Северскія і Чарнігаўскія землі.

А як тая Смаленская вайна адбывалася?

Паводле гісторыка Анатоля Тараса, стан узброеных сілаў Масковіі напярэдадні Смаленскай вайны 1632-1634 гадоў, адлюстроўваў агульную адсталасьць расейскай краіны. У пачатку XVII стагодзьдзя яе войска складалася, галоўным чынам, з разнастайна ўзброенай і дрэнна навучанай шляхецкай коньніцы, некалькіх стралецкіх палкоў, атрадаў казакоў і татараў.

Бітвы эпохі Смуты паказалі, што ўсе яны ў тактычным пляне значна саступалі войскам Рэчы Паспалітай і Швэцыі. Таму баярская дума прыйшла да ідэі аб тым, што нягледзячы на ​​жаласны стан казны, варта набраць наймітаў за мяжой.

З гэтай мэтай у студзені 1631 года ў Швэцыю адправіўся палкоўнік-шатляндзец маскоўскай службы Аляксандр Лэслі. Ён павінен быў завербаваць пяць тысячаў мушкецёраў. Таксама дэлегацыя мусіла набыць дзесяць тысячаў мушкетаў з зарадамі, пяць тысячаў шпагаў і нейкую колькасьць гарматаў. Ім далі інструкцыю, паводле якой Лэслі, калі не выйдзе наняць пяць тысячаў швэдаў, павінен ехаць за ратнымі людзьмі ў Данію, Англію і Галяндыю. Тое ж самае тычылася закупкі зброі. У выніку Лэслі завербаваў каля чатырох тысячаў наймітаў, зь якіх пазьней былі сфармаваныя некалькі палкоў.

Як узгадвае гісторык Анатоль Грыцкевіч, Маскоўскі цар Міхаіл Раманаў скарыстаў бескаралеўе, што пачалося ў Вялікім Княстве Літоўскім і Польскім каралеўстве пасьля сьмерці 30 красавіка 1632 года Жыгімонта Вазы і скіраваў пад Смаленск 24-тысячнае войска пад загадам ваяводы Міхайлы Шэіна.

За кастрычнік – сьнежань 1632 года варожыя маскоўскія войскі занялі гарады: Сярпейск, Дарагабуж, Белы, Рослаў, Трубецк, Старадуб, Почап, Ноўгарад-Северскі, Батурын, Невель, Себеж, Красны і іншыя. У сьнежні 1632 года армія Шэіна дасягнула колькасьці 32 тысячаў чалавек пры 151 гармаце. У студзені 1633 года маскоўскае войска пачало аблогу Смаленска.

Тым часам новаабраны кароль Рэчы Паспалітай Уладзіслаў Ваза назьбіраў 15-тысячнае войска пад Варшавай і вывеў яго ў паход у траўні 1633 года на дапамогу Смаленску. 22 жніўня на рацэ Жорнаўцы кароль сустрэўся з гетманам Радзівілам і ваяводам Гансеўскім. Аб’яднанае 25-тысячнае войска Рэчы Паспалітай падыйшло да Смаленску 25 жніўня 1633 года.

У выніку колькіх бітваў войска на чале з Уладзіславам IV у верасьні адцясьніла маскоўскае войска ад гораду і неўзабаве акружыла маскоўскі ўмацаваны лягер пад Смаленскам. Да таго ж аддзел, пасланы Ўладзіславам Вазай у Дарагабуж, зьнішчыў запасы харчаваньня, што прызначаліся рэзэрву маскоўскага войска, якія выйшлі на дапамогу арміі Шэіна, зазначае гісторык Анатоль Грыцкевіч.

Смаленскі дэпутат стварыў рух за незалежнасць Смаленшчыны

Тым часам войска Рэчы Паспалітай было ўзмоцненае запароскай арміяй у складзе 20 тысячаў чалавек пад кіраваньнем гетмана Арандоранкі. Пасьля 4 месяцаў баёў у акружэньні 15 лютага 1634 года маскоўскі ваявода Міхаіл Шэін пачаў перамовы пра здачу і 21 лютага падпісаў акт аб ганаровай капітуляцыі перад гетманам польным Крыштапам Радзівілам.

Паводле ўмоваў здачы рэшткі маскоўскага войска (8 тысячаў чалавек) адступалі да дзяржаўнай мяжы з асабістай зброяй, але пакідалі ўсе 123 гарматы, 129 штандараў, запасы і рыштунак, а таксама выдавалі ўсіх перабежчыкаў з войска Рэчы Паспалітай.

2 тысячы хворых і параненых маскоўскае войска пакінула ў лягеры: пасьля выздараўленьня яны мелі вярнуцца дадому. Рэшта наймітаў Шэіна перайшла на службу Рэчы Паспалітай. Па прыбыцьці ў Маскву Міхаіла Шэіна зьвінавацілі ў здрадзе і пакаралі сьмерцю. Звычайная расейская традыцыя.

Тым часам турэцкі султан Мурад IV рушыў на Рэч Паспалітую вялікую армію пад камандаваньнем Абас-пашы. Уладзіслаў Ваза апынуўся ў цяжкім становішчы.

Палянаўскае замірэньне

На рацы Палянаўцы, у сяле Сямлёва, што знаходзілася паміж Вязьмай і Дарагабужам адбылося падпісаньне мірнай дамовы.

У сакавіку 1634 года маскоўскі цар прызначыў князёў Фёдара Шарамецьева і Аляксея Львова вялікімі амбасадарамі і адправіў іх на сустрэчу з прадстаўнікамі нашага манарха, якіх узначальваў хэлмінскі біскуп Якуб Жаднік.

Цікава глянуць на тыя пункты, якія былі акдінутыя расейскай дэлегацыяй:

Прапанова Рэчы Паспалітай дазволіць ім будаваць каталіцкія касьцёлы, набываць вотчыны ў Маскоўскай дзяржаве, вольна ўступаць у шлюб падданых абедзьвюх дзяржаваў.

Прапанова пра тое, каб маскоўскі цар Міхаіл Фёдаравіч падпісваўся як «цар сваёй Русі», а не «цар усёй Русі».

Прапанова Рэчы Паспалітай пра тое, што «кароль Рэчы Паспалітай і  маскоўскі цар павінны разам імкнуцца, каб быў у іх нарад гарматны, караблі і людзі ваярскія на моры Лівонскім (Балтыйскім) і на моры Вялікім (Чорным) для пашырэньня межаў».

А дамовіліся пра наступнае: нягледзячы на тое, што Вялікае Княства Літоўскае атрымлівала значныя землі, гэта не азначала яго пашырэньня – бо былі вернутыя і так спрадвечныя тэрыторыі нашай дзяржавы, захопленыя маскоўцамі.

Смаленск, Чарнігаў, Ноўгарад-Северскі і іншыя больш дробныя гарады заставаліся ў складзе Рэчы Паспалітай. Выключэньнем стаў Сярпейскі павет з самім горадам Сярпейск, які не атрымалася напярэдадні вызваліць вайсковым шляхам.

Вялікі князь літоўскі Ўладзіслаў Ваза фармальна адмовіўся ад правоў на маскоўскі трон у абмен на значную кантрыбуцыю (а гэта 200 тысячаў тагачасных рублёў срэбрам) і іншыя саступкі.

Здавалася б, значны посьпех Рэчы Паспалітай у змаганьні з усходнім суседам. Але неабходна падкрэсьліць, што з прычыны няўдачы пры адваёве Сярпейску, магутны наступ на расейскую зямлю не адбыўся. Ваенны патэнцыял ворагаў ня быў зьнішчаны дарэшты. Што і вылілася праз два дзясяткі гадоў у страшэнную спусташальную вайну.

Як адзначыў гісторык Мікола Ермаловіч, два дзесяцігодзьдзі працягваўся мір паміж Рэччу Паспалітай і Масквой. За гэты час Масква рыхтавалася да новай вайны, што і дало ёй магчымасьць вярнуць сабе страчанае.

Калі б на месцы Ўладзіслава Вазы быў Стэфан Баторы ці Вітаўт – падаецца, вынікі былі б куды больш пасьпяховымі для ўсіх нас.