Леанід Судаленка: «Пакуль яны там — без волі, без сям’і, без голасу — гэта наш недахоп, як грамадства»

Што скажа нам Алесь Бяляцкі, калі выйдзе на волю? Як не апусціць рукі, калі цемра навокал згушчаецца? Пра гэта мы паразмаўлялі з праваабаронцам і былым палітзняволеным Леанідам Судаленкам, які прысвячае жыццё змаганню за вызваленне несправядліва асуджаных у Беларусі.

«Галоўны выклік застаецца ранейшым: як ператварыць маральную падтрымку ў рэальны палітычны ціск»

— Спадар Леанід, скажыце, з якім настроем вы сустракаеце Дзень салідарнасці з беларускімі палітвязнямі сёлета? Якія пачуцці пераважаюць — адчай ці, можа быць, надзея?

— Сёлета я сустракаю 21 траўня з глыбокім хваляваннем. Для мяне гэта не проста дата — гэта боль за тых, хто сёння знаходзіцца за кратамі толькі за тое, што адстойваў правы чалавека, праяўляў грамадзянскую пазіцыю альбо проста заставаўся сумленным. Я сам прайшоў праз зняволенне і добра ведаю, што значыць быць па той бок кратаў.

Але разам з болем прысутнічае і не пакідае мяне надзея, якая жыве ў лістах салідарнасці, у акцыях падтрымкі, у тых людзях, якія працягваюць называць палітвязняў — палітвязнямі, не баяцца гаварыць пра праўду. Надзея на тое, што грамадства не замаўчыць, што беларусы не згубяць пачуцця салідарнасці, што людзі па ўсім свеце працягваюць называць рэчы сваімі імёнамі. Гэта надзвычай важна для тых, хто сёння ў турмах — ведаць, што яны не забытыя.

Так, безумоўна, цяжка. Але страціць надзею — гэта дазволіць злу перамагчы.  Таму я сустракаю гэты дзень не з адчаем, а з унутранай упэўненасцю, што наша агульная справа — справядлівая. І гэта дае сілы працягваць.

— Год таму вы казалі, што «толькі моцны ўльтыматум можа прымусіць Лукашэнку дастаць ключы ад турэмных камер» і ў той жа час заўважалі, што дэмакратычна настроеная частка грамадства не мае моцных перамоўных пазіцый. Ці прасунуліся мы ў гэтым плане за апошні год? Альбо нам усё яшчэ няма чаго прапанаваць?

— Сапраўды я казаў, што толькі моцны ўльтыматум — унутраны або міжнародны — можа прымусіць улады адкрыць камеры для палітвязняў. І, на жаль, за год сітуацыя ў гэтых варунках амаль не змянілася. Рэжым па-ранейшаму адчувае сябе ўпэўнена ў сваёй беспакаранасці. Дэмакратычныя сілы, на жаль, усё яшчэ не маюць дастатковых рычагоў уплыву, каб адбыліся перамены праз перамовы або ціск.

Перамоўная пазіцыя дэмакратычнай супольнасці па-ранейшаму слабая — найперш таму, што няма інструментаў рэальнага ўздзеяння на сітуацыю ўнутры краіны. А калі няма ўплыву — няма і прадмета для перамоў. Пры гэтым беларускія ўлады выкарыстоўваюць палітвязняў як закладнікаў, разглядаючы іх не як людзей, а як разменную манету ў сваіх зносінах з Захадам.

Ці ёсць прагрэс? Так, у нейкіх аспектах — мы сталі лепш арганізаваныя за мяжой, маем моцную інфармацыйную падтрымку, наш голас гучыць на міжнародных пляцоўках. Але гэтага пакуль недастаткова, каб прымусіць сістэму саступіць. Таму галоўны выклік застаецца ранейшым: як ператварыць маральную падтрымку ў рэальны палітычны ціск.

— Вы шмат распавядаеце пра праблему беларускіх палітвязняў еўрапейскай публіцы. Як гэтую праблему агулам успрымаюць у Еўропе – палітыкі і грамадзяне? Ці могуць і ці хочуць жыхары дэмакратычных краінаў нам нечым дапамагчы?

— Эмацыйны водгук сярод еўрапейскай публікі ёсць — асабліва сярод тых, хто сам перажываў або вывучаў досвед жыцця пры аўтарытарных рэжымах. Для многіх еўрапейцаў гэта пытанне не толькі правоў чалавека, але і агульначалавечай годнасці. Але варта разумець: успрыманне гэтай праблемы вельмі залежыць ад кантэксту — і палітычнага, і інфармацыйнага.

Што да палітыкаў — тут сітуацыя складаная. Большасць еўрапейскіх дыпламатаў і чыноўнікаў адкрыта асуджае рэпрэсіі ў Беларусі, яны падтрымліваюць санкцыі, прымаюць палітуцекачоў, супрацоўнічаюць з грамадзянскай супольнасцю. Але трэба прызнаць, што інтарэс да Беларусі вагаецца — асабліва на фоне вайны ва Украіне, геапалітычнай нестабільнасці і ўнутраных праблем Еўрасаюза. Беларусь часта застаецца ў цені, і палітвязні — гэта не заўсёды тэма першага парадку для прыняцця рашэнняў, на жаль.

Што да простых грамадзян — лічу, што людзі ў дэмакратычных краінах могуць і хочуць нам дапамагаць. Але каб яны дзейнічалі, патрэбна, каб яны ведалі. Вось у гэтым і палягае задача нас, беларусаў: мы павінны працягваць распавядаць пра сітуацыю, паказваць твар кожнага палітвязня, тлумачыць, чаму гэта важна не толькі для Беларусі, але і для ўсёй Еўропы. Бо калі сёння дазволіць злу трываць у Беларусі, заўтра яно можа распаўсюдзіцца далей.

Так, знешні свет можа нам дапамагчы — праз падтрымку санкцый, праз міжнародны ціск, праз прадастаўленне пляцовак для голасу грамадзянскай супольнасці. Але ініцыятыва павінна ісці ад нас саміх. У гэтым і ёсць салідарнасць — калі кожны робіць тое, што можа, на сваім месцы.

Леанід Судаленка: «Беларускім палітвязням трэба берагчы, наколькі магчыма, здароўе, спадзявацца выключна на сябе і сваіх блізкіх»

«Калі б улады сапраўды ішлі на лібералізацыю, мы ўбачылі б сістэмныя змены»

— Сёлета Лукашэнка падпісаў шэраг указаў аб памілаванні палітзняволеных. Па інфармацыі юрыста ПЦ «Вясна» Паўла Сапелкі, у 2024-2025 гадах на волю такім чынам выйшлі 258 чалавек. Тым часам агульная колькасць палітвязняў амаль не змяняецца, паколькі на месцы вызваленых рэжым кідае за краты новых палітвязняў. На вашую думку, пра што агулам сведчыць такая тэндэнцыя?

— Памілаванні, якія мы назіраем апошнім часам, — гэта не сведчанне змякчэння рэпрэсіўнай палітыкі, а хутчэй тактычны крок у кірунку кантролю над уласным іміджам і балансам унутры сістэмы. Калі б улады сапраўды ішлі на лібералізацыю, мы ўбачылі б сістэмныя змены: спыненне крымінальнага пераследу па палітычных матывах, перагляд справаў, рэабілітацыю асуджаных. Але гэтага няма.

Тое, што колькасць палітвязняў трымаецца на сталым узроўні, — паказчык таго, што ўлада працягвае выкарыстоўваць зняволенне як інструмент запалохвання. А таксама паказчык таго, што людзі ўнутры краіны не прымаюць гэты рэжым! Выпускаюць тых, каго палітычна «зручна» адпусціць — хтосьці адбыў значную частку тэрміну, хтосьці пісаў прашэнне, хтосьці згадзіўся на пэўныя ўмовы. Але адначасова рэжым «папаўняе спісы», каб падтрымліваць атмасферу страху і поўнага кантролю.

Гэтая тэндэнцыя сведчыць пра галоўнае: рэпрэсіўная машына працуе не з гуманнасці, а з разліку.

Памілаванне выкарыстоўваецца як інструмент палітычнай гульні — перад Захадам, перад уласнымі элітамі, перад грамадствам. Усё гэта яшчэ раз падкрэслівае: вызваленне ўсіх палітвязняў — гэта не пытанне індывідуальных прашэнняў або ўказаў, а пытанне змянення самой сістэмы, якая сёння працягвае караць людзей за іншадумства.

«У свеце шмат несправядлівасці, і прарываюцца наперад тыя, хто здольны вытрымаць марафон, а не толькі спрынт»

— На пяты год пасля масавых пратэстаў у Беларусі ясна – Лукашэнку ў нашай краіне можна ўсё і любыя злачынствы сыходзяць яму з рук. Актараў, якія маглі б яго спыніць – не бачна, а звароты ў міжнародныя структуры ўжо не выклікаюць сярод беларусаў асаблівай надзеі. На што ў такім выпадку застаецца спадзявацца? Як не здацца канчаткова?

— Так, цяпер пяты год пасля пратэстаў, і шмат хто адчувае стому, расчараванне, нават апатыю. Усе гэтыя пачуцці мне зразумелыя. Мы бачым, як чалавек, які груба парушыў усе магчымыя законы і нормы, захапіў і працягвае ўтрымліваць уладу, караць людзей, ціснуць на любую праяву нязгоды — і, здаецца, яму за гэта сапраўды — нічога. Але нават у такой цемры ёсць важнае разуменне: аўтарытарны рэжым трымаецца не на сіле — ён трымаецца на страху і адчаі.

І менавіта таму так важна не зламацца ўнутрана. Мы не можам спадзявацца толькі на міжнародныя інстытуты або на «знешняе вырашэнне». У свеце шмат несправядлівасці, і прарываюцца наперад тыя, хто здольны вытрымаць марафон, а не толькі спрынт. Вось чаму вера, салідарнасць і ўласная годнасць — цяпер галоўныя рэсурсы, на якія мы можам абапірацца.

Нас не павінна падманваць вонкавая статыка — нават калі здаецца, што нічога не адбываецца, працэс ідзе. Супраціў працягваецца: унутры краіны — праз маўклівую нязгоду, мікраакты; за мяжой — праз інстытуцыйную працу, інфармацыйную барацьбу, падтрымку ахвяр.

Каб не здацца канчаткова, трэба трымацца аднаго простага правіла: рабіць хоць нешта! Пісаць лісты палітвязням. Распавядаць пра Беларусь. Падтрымліваць тых, хто побач. Як  казаў днямі на акцыі салідарнасці з палітвязнямі тут, у Вільні: напісаць хаця б адзін ліст на тыдзень — гэта ўжо ўнёсак. Пералічыць хоць 5–10 € у фонд — гэта ўжо падтрымка. Зрабіць пост, згадаць імя палітвязьня — гэта ўжо справа. Размаўляць з сябрамі, удзельнічаць у кампаніях — гэта ўжо ўчынак.

І галоўнае — не маўчаць! Бо маўчанне — гэта тое, на што і разлічвае рэжым.  Найлепшая салідарнасць — гэта салідарнасць штодзённая, ціхая і ўпартая!

— Падчас нашай мінулагодняй размовы вы падкрэслілі, што Ватыкан у справе вызвалення беларускіх палітвязняў – бяссільны. Але сёння маем новага Папу Рымскага. Як вы лічыце, ці можа Леў XIV паспрыяць паляпшэнню сітуацыі ў Беларусі?

— Роля Ватыкана ў вырашэнні палітычных крызісаў заўсёды была асаблівай — гэта не пра дыпламатычны ціск у звыклым сэнсе, а пра маральны аўтарытэт і заклік да сумлення. У мінулым я сапраўды скептычна ацэньваў магчымасці Ватыкана ў справе вызвалення беларускіх палітвязняў, бо бачыў, як нават публічныя словы папярэдніка Папы не прыводзілі да канкрэтных дзеянняў ці зменаў.

Цяпер з’явіўся новы Папа — Леў XIV, і з ім — новая надзея. Многае залежыць ад таго, якім будзе ягоны курс адносна правоў чалавека, і ці гатовы ён гаварыць не толькі пра агульныя прынцыпы, але і канкрэтна пра Беларусь.

Ці зможа ён змяніць сітуацыю кардынальна? Найхутчэй — не. Але ягоная пазіцыя можа ўзмацніць міжнародны маральны ціскна беларускія ўлады і падтрымаць тых, хто змагаецца за свабоду. У аўтарытарных умовах нават слова можа быць учынкам. Таму я веру, што голас новага Папы — калі ён будзе шчырым і прынцыповым — здольны зрабіць свой унёсак у агульную справу.

І ўсё ж, галоўнае — не спадзявацца на цуды. Мы павінны працягваць дзейнічаць самі, а падтрымка такіх фігур, як Папа Рымскі, — гэта дадатковы, хоць і важны, кампанент гэтай барацьбы.

«Ніхто не застрахаваны ад таго, каб быць наступным, калі несправядлівасць становіцца нормай»

— Гады ідуць, усё больш беларусаў вяртаюцца да свайго руціннага жыцця, канцэнтруюцца на ўласных праблемах, пакідаючы 2020-ты недзе там, за плячыма. Ці складана вам, як праваабаронцу, на гэтым фоне трымаць праблему палітзняволеных у фокусе?

— Так, я разумею, што час ідзе, і для многіх 2020-ты стаў часткай гісторыі. Людзі стаміліся, у кожнага — свае жыццёвыя цяжкасці, уласныя праблемы. Гэта натуральна. Але мне, як чалавеку, які сам прайшоў праз турму за сваю грамадзянскую пазіцыю, цяжка забыць тое, што працягваецца дагэтуль.

Мне не складана трымаць гэтую тэму ў фокусе — бо гэта не пытанне прафесіі, гэта пытанне сумлення. Але я разумею, што ў грамадстве адбываецца натуральны працэс стомы. Таму сваю задачу бачу не ў тым, каб ставіць ва дакор людзям, што яны «забылі», а ў тым, каб нагадваць спакойна, сістэмна, чалавечна: палітвязні — гэта не мінулае, гэта жывое цяпер! Гэта тычыцца нас усіх, бо ніхто не застрахаваны ад таго, каб быць наступным, калі несправядлівасць становіцца нормай.

Мой досвед паказвае: нават адзін ліст, адна згадка, адзін матэрыял у прэсе — могуць падтрымаць чалавека за кратамі, даць надзею сям’і, змяніць настрой у грамадстве. Таму я буду працягваць гаварыць пра палітвязняў, пакуль апошні не будзе на волі. Гэта мой абавязак і мой выбар.

— Як вы лічыце, калі Алесь Бяляцкі, Марфа Рабкова і іншыя праваабаронцы і палітзняволеныя выйдуць на волю, ці не скажуць яны, што мы зрабілі недастаткова для таго, каб вызваліць іх найхутчэй?

— Гэта пытанне я часта задаю сабе — як чалавек, які сам быў за кратамі. Ці зрабілі мы ўсё, што маглі, каб людзі, як Алесь Бяляцкі, Марфа Рабкова і тысячы іншых, не праводзілі гады свайго жыцця ў зняволенні? Як так сталася, што наша з вамі краіна з’яўляецца  найбуйнейшай канцэнтрацыяй палітзняволеных у свеце ў мірны час? І я адкажу шчыра: заўсёды будзе здавацца, што недастаткова. Бо пакуль яны там — кожны дзень без волі, без сям’і, без голасу — гэта наш недахоп, як грамадства.

Але я таксама ведаю, што ніхто з тых, хто сядзіць за кратамі па палітычных матывах, не чакае ад нас немагчымага. Яны чакаюць праўды. Яны чакаюць, каб іх не забылі. Каб мы не спыняліся. І не важна, ці гэта міжнародныя ініцыятывы, ці просты ліст у турму — усё гэта мае значэнне. Пытанне не толькі ў колькасці намаганняў, а ў тым, ці былі яны шчырымі і пастаяннымі.

Калі яны выйдуць, я ўпэўнены: яны скажуць «дзякуй» не за вызваленне, а за тое, што іх не кінулі. А калі і будуць крытычныя словы — гэта будзе не з папроку, а з болю, які мы ўсе павінны падзяляць. Бо сапраўдная салідарнасць — гэта не пра вінаватасць, а пра адказнасць. І я веру, што мы яшчэ скажам ім у вочы: «Мы вас не забылі. Мы працягвалі. І працягнем да самага канца...»