Чараўнік-валадар роднай песні

Cто дваццаць шэсць гадоў таму, 20 студзеня 1892 года, нарадзіўся беларускі харавы дырыжор, фалькларыст, грамадскі і музычны дзеяч, публіцыст, народны артыст Беларусі і СССР, Герой Сацыялістычнай Працы, двойчы лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі Рыгор Шырма. А што яшчэ вы ведаеце пра Шырму?

Тыя, каму ў жыцці пашанцавала сустракацца ці сябраваць з Рыгорам Раманавічам, заўсёды самымі светлымі словамі згадваюць гэтага таленавітага чалавека. Народны паэт Беларусі Ніл Гілевіч называў Рыгора Шырму «патрыярхам беларускай музыкі, чараўніком-валадаром роднай песні, яе самаадданым прапагандыстам і папулярызатарам, руплівым фалькларыстам-збіральнікам, патрабавальным і клапатлівым настаўнікам-педагогам, нястомным грамадскім дзеячам».
Рыгор Раманавіч быў родам з вёскі Шакуны Пружанскага павета.


У 1925 годзе Рыгор Шырма з Пружан пераехаў у Вільню. Там працаваў у сакратарыяце Грамады, выхавацелем у інтэрнаце для хлопчыкаў Віленскай беларускай гімназіі. З 1926 года выкладаў у гімназіі спевы і арганізаваў хор. А праз год ён узначаліў Таварыства беларускай школы і заставаўся сакратаром Галоўнай управы аж да забароны арганізацыі ў 1936 годзе. За гэты час Рыгор Шырма аб’ехаў усю Заходнюю Беларусь, наладжваў усюды гурткі ТБШ і хоры, школы з беларускай мовай навучання, дапамагаў ставіць спектаклі.
Усюды, дзе б ні бываў Шырма, ён не забываў запісваць народныя песні, для чаго нястомна адшукваў таленавітых спевакоў. Шырма не спыняўся толькі на запісе народных песень, а шукаў кампазітараў, якія апрацоўвалі б іх. Не маючы магчымасці звярнуцца да музыкантаў Савецкай Беларусі, ён знайшоў выдатных майстроў — расійскага кампазітара Аляксандра Грачанінава ў Парыжы і ўкраінскіх Аляксандра Кошыца і Мікалая Гайваронскага ў Нью-Ёрку. Атрыманыя ад іх і Канстанціна Галкоўскага апрацоўкі адразу правяраліся ў хорах гімназіі ў другой палове 1920-х і Беларускага саюза студэнтаў у 1930-я гады. Апошні, заснаваны Рыгорам Шырмам у 1931 годзе, пасля таго, як з ім пачаў выступаць выдатны спявак родных песень Міхась Забэйда-Суміцкі, стаў выдатнай мастацкай з’явай у Заходняй Беларусі.

Акрамя таго, Рыгор Шырма ўдзельнічаў у дзясятках з’ездаў ТБШ, прачытаў сотні лекцый па беларускай культуры, выступіў са шматлікімі канцэртамі, быў выдаўцом зборнікаў беларускіх песень, папулярных у Заходняй Беларусі паэтаў Міхася Васілька, Сяргея Крыўца, прапагандаваў творчасць сваіх вучняў-гімназістаў Алеся Салагуба і Валянціна Таўлая. Рыгор Раманавіч першым разглядзеў магутны талент удзельніка нацыянальна-вызваленчага руху Максіма Танка, адклаў выданне сваіх фальклорных запісаў і на ахвяраваныя грошы выдаў першы зборнік паэта «На этапах».


З літаратуразнаўчымі артыкуламі і рэцэнзіямі Рыгор Шырма пачаў выступаць у друку з 1933 года. У гэтым годзе разам з Феліксам Стацкевічам пачаў выдаваць часопіс «Летапіс ТБШ» (з 1936 года ён называўся «Беларускі летапіс» — С.Ч.).

У 1930-я гады пра дзейнасць Рыгора Шырмы пісалі амаль усе беларускія выданні, якія выходзілі ў Вільні. Шмат сваіх старонак пра музычную дзейнасць і творчасць геніяльнага беларускага дырыжора і грамадскага дзеяча адводзіў часопіс «Калоссе» — адно з найпапулярнейшых выданняў у былой Заходняй Беларусі. Квартальнік «Калоссе» выдаваўся ў Вільні з пачатку 1935 да 1939 года на беларускай мове.
У 1935 годзе часопіс «Калоссе» (№3) паведаміў, што «сёлета вясной кампазітар Грачанінаў згарманізаваў 10 народных песень, а апошнім часам распачаў гарманізацыю новых, з ліку 70, якія запісаў і пераслаў яму ведамы беларускі культурны дзеяч і рэгент беларускага хору гр. Р. Шырма». Пра творчую сувязь расійскага кампазітара Аляксандра Грачанінава (1864–1956) і Рыгора Шырмы «Калоссе» пісала некалькі разоў. На той час Аляксандр Грачанінаў жыў у Парыжы, але вельмі актыўна ліставаўся з Рыгорам Шырмам.
Гэта дзякуючы Рыгору Раманавічу Аляксандр Грачанінаў апрацоўваў беларускія народныя песні, якіх захавалася сямнаццаць для голасу і фартэпіяна, адзінаццаць — для мяшанага хору. На тэмы беларускіх народных песень расійскі кампазітар напісаў Беларускую рапсодыю для сімфанічнага аркестра і п’есу для скрыпкі на тэму калядкі з Пружанскага павета «Дар Белай Русі». Ён з’яўляецца аўтарам музыкі да п’есы Васіля Шашалевіча «Апраметная», якая была пастаўлена БДТ-2 у 1926 годзе.
Рыгор Шырма ў сваіх артыкулах часта прыгадваў свайго сябра: «Песні, як і ўсе грачанінаўскія гарманізацыі, цудоўныя, апрацаваныя з вялікім артыстызмам. Асаблівай прыгажосцю ў выкананні хорам адзначаецца апошняя песня «Ой, гыля, гыля». Нашы скарбы растуць! Да павелічэння іх спрычыняецца слаўны кампазітар А.Ц.Грачанінаў (Летапіс ТБШ, №4–8, 1936. С.41).
У 1936 годзе «Калоссе» (№2) распачало друкаваць артыкул Мар’яна Пецюкевіча «Беларуская мэлёграфія». У ёй аўтар згадвае і музычную дзейнасць Рыгора Шырмы. Ён нагадвае сваім чытачам, што ў 1929 годзе ў Вільні Рыгор Шырма выдаў асобнай кніжачкай «Беларускія народныя песні», куды ўвайшлі 34 песні. «Апрача гэтага Р. Шырма ў рукапісах мае каля 1000 народных песень, запісаных пераважна ў паўднёвай частцы Краю», — паведамляў аўтар публікацыі. Ёсць у артыкуле і звестка пра тое, што ў Лідскім павеце запісаў і апрацаваў некалькі народных песень святар Т. Уладзімірскі, а рукапісы гэтых песень знаходзяцца ў Рыгора Шырмы.
Гэты нумар «Калосся» на сваіх старонках друкуе і вялікі артыкул Рыгора Шырмы «Беларускія валачобныя песні і іх распаўсюджанне на гэтым баку савецка-польскай граніцы». Аўтар падкрэслівае, што «валачобная песня — самая дакладная этнаграфічная граніца паміж абшарамі з беларускім і польскім насельніцтвам». Побач з артыкулам, часопіс апублікаваў валачобную песню «Ходзіць пава па вуліцы», запісаную Рыгорам Шырмам у вёсцы Драглі Сакольскага павета з нотамі. Музычная апрацоўка песні была Канстанціна Галкоўскага.

Дарэчы, у Вільні Рыгор Шырма шчыра сябраваў з кампазітарам Канстанцінам Галкоўскім (1875–1963). Сын беларуса з Магілёўшчыны пасля Пецярбургскай кансерваторыі жыў і працаваў у Вільні. У першай палове ХХ стагоддзя Канстанцін Галкоўскі разам з Людамірам Рагоўскім кіравалі амаль усім музычным жыццём Вільні. Рыгор Шырма напісаў шмат добрых слоў пра свайго сябра.
Часопіс «Калоссе» ў №1 за 1937 год паведамляў на сваіх старонках, што кампазітар Канстанцін Галкоўскі апрацаваў чатыры беларускія песні — «Там пад гаем зеляненькім», «Ой, маці, маці», «Пайшла дзяўчынка ў лес за грыбамі» і «Ой, чумача, чумача». Мелодыі і тэксты гэтых песень запісаў Рыгор Шырма на сваёй радзіме ў вёсцы Шакуны Пружанскага павета.
10 снежня 1938 года ў Вільні адбыўся канцэрт з удзелам Міхася Забэйды-Суміцкага і хору Беларускага студэнцкага саюза пад кіраўніцтвам Рыгора Шырмы. Канцэрт прайшоў вельмі паспяхова. Пра гэта паведаміла «Калоссе» ў №4 за 1938 год.

Хор Рыгора Шырмы вельмі часта выступаў у Вільні. Ён даваў канцэрты для моладзі, для вернікаў розных рэлігій і проста для гараджан. Уладзімір Чэмер у першым нумары «Калосся» за 1939 год напісаў артыкул «Два канцэрты Рыгора Шырмы». У ім аўтар паведамляў, што толькі ў сакавіку 1939 года на канцэртнай эстрадзе Вільні хор Беларускага студэнцкага саюза выступаў двойчы: першы раз — у зале Снядэцкіх, другі раз — у кансерваторыі. Першы канцэрт хору быў прысвечаны 15-годдзю працы Рыгора Шырмы на ніве беларускага музычна-вакальнага мастацтва. Рыгору Шырму, як пісаў часопіс, былі паднесены не толькі кветкі, але і вышываныя ручнікі ад беларускай моладзі. Другі канцэрт меў іншы характар, і праграма яго складалася з праваслаўнай духоўнай музыкі, пераважна кампазітараў кіеўскай школы — Вэдэля, Кошыца, Стацэнкі.
12 лютага 1939 года ў Вільні адбыўся агульны сход Беларускага навуковага таварыства. Сход выбіраў новы ўрад на наступныя тры гады. Кандыдатамі ў камісію былі абраны Рыгор Шырма і Аляксандр Уласаў. Пра гэта таксама паведамляў часопіс. А ў 1939 годзе Рыгор Шырма стаў супрацоўнікам «Калосся». Пастаяннымі супрацоўнікамі часопіса  тады былі Сяргей Сахараў, Станіслаў Грынкевіч, Міхась Машара, Адольф Клімовіч, Анатоль Бярозка, Максім Танк, Адам Станкевіч, Мікола Шкялёнак, Міхась Васілёк, Анатоль Іверс, Хведар Ільяшэвіч, Мар’ян Пецюкевіч і іншыя беларускія дзеячы Заходняй Беларусі.
***
Заснаваная Рыгорам Шырмам харавая капэла ў 1978 атрымала ягонае імя. Таксама імя Рыгора Шырмы носяць Дзяржаўная акадэмічная харавая капэла БССР, Пружанская дзіцячая школа мастацтваў і Берасцейскі музычны каледж. Якаў Малайчук стварыў у Пружане музей Шырмы.
Імя Шырмы носіць адна з цэнтральных вуліц Пружан. У 2008 імем Рыгора Шырмы таксама названа вуліца ў Мінску. Мемарыяльныя дошкі павешаныя на хатах, дзе ён жыў, у Вільнюсе, Гародне, Мінску. Шырме прысвечаны верш Ніла Гілевіча «Сэрца дзядзькі Рыгора».