Бастылія: Разбуры турмы муры

234 гады таму сімвал палітычных катаванняў і рэпрэсій Францыі — знакаміты замак Бастылія — быў зруйнаваны. У хуткім часе пасля ўзвядзення з мэтай абароны ад вонкавых ворагаў гэта месца стала страшэнным сведкам пакут нязгодных з уладай.

Стварэньне

У самым сэрцы Парыжу да нашых дзён стаіць прывід будынку. Ягоныя камяні больш не ўтвараюць вялізных сьценаў, але памяць адгукаецца ў сэрцах французаў.

Гісторыя Бастыліі пачынаецца ў бурным 1357 годзе. Сярод Стогадовай вайны парыжане дрыжалі ад думкі пра тое, што ангельскія захопнікі авалодаюць сьценамі іх гораду. Францускі кароль Карл V разумеў цяжкае становішча свайго народу. Ягоная задума была грандыёзнай — вялікая фартэцыя, вядомая як Бастылія Сэн-Антуан.

Будаўніцтва пачалося з высяканьня вялікіх каменных блёкаў, узятых з тых жа месцаў, што калісьці дазволілі пабудаваць Нотр-Дам. Нягледзячы на бясконцы аб’ём працы, ваенная пагроза падштурхоўвала будаўніцтва. Сьцены Бастыліі пачалі ўзвышацца.

Спраектаваная майстрам Гюго Абрыё, крэпасьць павінная была стаць жахлівым шэдэўрам. Пляніроўка была ідэальнай: восем высокіх бастыёнаў, стратэгічна разьмешчаных для максымальна пасьпяховай абароны. Гэта каласальнае збудаваньне было ня толькі абарончым мэханізмам, але і ўвасабленьнем магутнасьці французскай манархіі.

Спустошаная вайной Францыя і ўласна Парыж урэшце знайшлі мір, і роля Бастыліі пачала зьмяняцца. Ейныя высокія вежы, некалі пабудаваныя для адпору ангельцам, знайшлі новае прызначэньне – там зьмяшчалі сховішчы з порахам і зброяй. Яна ператварылася з цытадэлі ў склад зброі.

Але на пачатку XVII стагодзьдзя Бастылія зьведала сваю самую вядомую трансфармацыю. Пры Людовіку XIII крэпасьць знайшла іншае прызначэньне — стала вязьніцай. Некалі магутныя валы, пабудаваныя для абароны парыжанаў, пачалі выкарыстоўвацца для іх агароджы.

Аднак гэта была незвычайная турма. Гэта быў палац, дзе знаходзіліся зьняволеныя людзі з добрымі сувязямі і шляхетным паходжаньнем, часта па загадзе самога караля. Бастылія, калісьці сымбаль абароны, стала знакам каралеўскай тыраніі.

Камэры маглі рэзка ўразіць выпадковага наведвальніка ўласным кантрастам са строгім зьнешнім выглядам. Пакоі былі раскошна абстаўленымі, прыстасаванымі да жыцьця вязьняў. Шмат хто меў сваіх слугаў, прымаў гасьцей.

Некаторым нават дазвалялі блукаць па зубцах фартэцыі пад пільным вокам ахоўнікаў. Уявіце падобнае сёньня ў іншым турэмным замку – Валадарцы ў Менску.

Бастылія была парадаксальным месцам.

У яе цёмных пакоях віравалі шэпты інтрыгаў і змоваў. Менавіта ў гэтых сьценах утрымліваўся сумна вядомы «Чалавек у жалезнай масцы». Гісторыі пра Бастылію сталі такім ж лябірынтамі, як і ейны дызайн.

За тры стагодзьдзі свайго існаваньня Бастылія стала неад'емнай часткай ляндшафту Парыжу, цень прысутнасьці якой закранаў кожны куток гораду.

За кратамі

Безьліч зьняволеных сталі ахвярамі «lettres de cachet», каралеўскіх загадаў, якія дазвалялі каралю саджаць у турму без суду любога, хто ўяўляў пагрозу, рэальную або ўяўную.

Зьняволеным давалі пакоі, а не камэры, часта шчодра абстаўленыя, што адлюстроўвала іх сацыяльнае становішча. Шаўковыя драпіроўкі, упрыгожаная мэбля, мяккія пярыны былі нормай. Сапраўды, раскоша ў халодных каменных сьценах Бастыліі рабіла яе ня вязьніцай, а хутчэй сваеасаблівым месцам «хатняга арышту».

Вядома, што некаторыя зьняволеныя, напрыклад, маркіз дэ Сад, нават арганізоўвалі вытанчаныя абеды, такім чынам ператвараючы сваё зьняволеньне ў вычварэнскую форму жыцьця ў вышэйшым грамадзтве. Іншыя, як Вальтэр, знаходзілі суцяшэньне ў тэкстах. Яны пісалі п'есы і лісты са сваіх пазалочаных клетак.

Адукацыя і самаўдасканаленьне дазваляліся, нават заахвочваліся. Нярэдка можна было ўбачыць зьняволенага, які браў урокі музыкі або паглыбляўся ў замежныя мовы і літаратуру. Падобна на тое, што выкрадальнікі людзей імкнуліся заняць розум зьняволеных, магчыма, каб не дапусьціць хвалі незадаволенасьці.

Тым ня менш гэтае «прывілеяванае» існаваньне было толькі фасадам. Нягледзячы на выгляд камфорту, суровай рэальнасьці іхняга цяжкага становішча было немагчыма пазьбегнуць. Бастылія была крэпасьцю ізаляцыі, прызначанай для адасабленьне вязьняў ад зьнешняга сьвету. Пошта падвяргалася цэнзуры, наведвальнікі пільна правяраліся. Кожнае суцяшэньне прыходзіла з горкім напамінам — яны былі палоннымі па жаданьні караля, іх свабода — толькі ў яго руках.

Некаторыя знакамітыя вязьні

У 1661 годзе Нікаля Фуке, амбіцыйны кіраўнік фінансаў караля Людовіка XIV, сам падрыхтаваў для сябе месца ў Бастыліі. Гэта адбылося, калі ён зладзіў шыкоўную вечарыну ў радавым маёнтку, дзе выглядаў ярчэй, чым кароль. Раўнівы Людовік XIV, падазраючы растрату, загадаў арыштаваць Фуке. Нягледзячы на сваю папярэднюю веліч, Фуке апынуўся ў сьценах Бастыліі.

У 1717 годзе мы сустракаемся ў Бастыліі з Вальтэрам, знакамітым пісьменьнікам і філёзафам. Ягоны востры розум і крытычныя погляды на манархію прынесьлі ласкавае запрашэньне пагасьціць у Бастыліі. Вальтэр ператварыў 11 месяцаў зьняволеньня ў пэрыяд неверагоднай прадуктыўнасьці.

Легендарны «Чалавек у жалезнай масцы». Ягоная сапраўдная асоба застаецца ахутанай таямніцай, нягледзячы на шырокае гістарычнае дасьледаваньне. Магчыма, ён быў таемным братам-блізьнюком згаданага караля Людовіка XIV? А можа, апальны генэрал?

Урэшце вязьнем быў маркіз дэ Сад, адзін з апошніх гасьцей Бастыліі. Сумна вядомы сваім распусным ладам жыцьця і непрыстойнымі творамі, дэ Сад правёў некалькі гадоў у Бастыліі. Менавіта тут ён напісаў некалькі самых супярэчлівых твораў. Час, які ён правёў у Бастыліі, быў напоўнены таямніцамі аж да яго дзіўнага пераводу ў вар'ятню ўсяго за дзесяць дзён да штурму Бастыліі.

Штурм

У сьпякотны летні дзень, 14 ліпеня 1789 году, у Парыжы было ня проста горача: горад гарэў ад полымя рэвалюцыі. Крэпасьць-турма, некалі сымбаль магутнасьці манархіі, павінная была стаць каталізатарам яе падзеньня.

У той дзень Парыж кіпеў ад лютасьці. Кароль звольніў міністра фінансаў Жака Нэкера, папулярную асобу ў простых людзей. Гэта стала апошняй іскрай, якая распаліла гараджанаў.

У поўдзень перад крэпасьцю зьявіўся натоўп. Мэта была ў тым, каб захапіць склад Бастыліі з порахам і зброяй, што мела вырашальнае значэньне для паўстаньня.

Але неўзабаве гэта перарасло ў поўнамаштабны напад. У крэпасьці пад кіраўніцтвам Бэрнара-Рэнэ дэ Ланэ проста не хапіла людзей. У яго былі толькі 82 ветэраны і 32 грэнадзёры супраць шматтысячнага натоўпу. Перамовы сарваліся, пачалася бітва.

Бітва была жорсткай, аднак дэ Ланэ загадаў спыніць агонь, ён разумеў бессэнсоўнасьць супраціву. Аднак натоўп, калі брамы былі ўзятыя штурмам, схапіў дэ Ланэ. Яго галава была насаджаная на піку і выстаўленая, як крывавы трафей народнага гневу.

Штурм Бастыліі быў ня проста ваеннай перамогай, а сымбалічнай. Да ночы Бастылія была ў руках парыжанаў, яе кіраўнік быў мёртвым, гарнізон разгромленым.

Паведамленьне аб падзеньні Бастыліі распаўсюдзілася ня толькі па Парыжы, але і па ўсёй Францыі. Рэвалюцыя пачалася, і шляху назад не было. Штурм Бастыліі стаў галоўнай падзеяй, сымбалем падзеньня манархіі, нараджэньня рэспублікі.

Мур хутка рухне, рухне, рухне і пахавае сьвет стары!