«Дзеці перш за ўсё». Януш Корчак і яго перамога над смерцю

146 гадоў сёння спаўняецца з дня нараджэння вялікага, без перабольшання, чалавека і педагога Януша Корчака, гераічны лёс і адданасць справе якога сталі прыкладам для многіх педагогаў, настаўнікаў, выкладчыкаў і выхавацеляў.

7 жніўня 1942 года ў адным з найбуйнейшых канцэнтрацыйных лагераў і лагераў смерці Трэблінка ўвайшоў у газавую камеру Януш Корчак — найвыбітны педагог, лекар, сябар і абаронца дзяцей і проста вялікі чалавек. За дзень да гэтага, 6 жніўня 1942 года, ён сеў у таварны вагон «цягніка смерці» і ўласнаручна зачыніў у ім дзверы. Дурны? Вар'ят? Зусім не. Януш Корчак пайшоў на смерць разам з дзвюма сотнямі дзетак — выхаванцаў дзіцячага дома, які ён заснаваў і да апошняга трымаў на плаву, нават калі іх выселілі ў гета і пазбавілі ўсяго, у тым ліку права на свабоду і жыццё.

Доўгі час іх датай смерці было 8 мая 1945 года — дзень, калі афіцыйна скончылася Другая сусветная вайна. Ніхто з жывых не ведаў, што адбывалася там, за маўклівымі сценамі Трэблінкі. Ніхто з тых адзінак, якія выжылі, не мог сказаць, калі газавыя камеры паглынулі Корчака і яго дзяцей. Толькі адносна нядаўна польскі суд вырашыў кропкай у гэтай гісторыі паставіць патэнцыйны дзень знішчэння — наступны пасля дэпартацыі.

Але тое пра смерць. А мы пагаворым яшчэ трошкі пра жыццё, бо сёння, 22 ліпеня, Янушу Корчаку спаўняецца 146 гадоў. Дакладней, 146 гадоў таму нарадзіўся Хенрык Гольдшміт, сын юрыста, унук доктара і праўнук шкляра. Раннія гады хлопчыка былі спакойнымі: заможная сям'я давала магчымасці для добрай адукацыі і ўсебаковага развіцця. У восем гадоў Хенрык пачаў вучобу ў школе ім. Аўгустына Шмурло ў Варшаве. Затым вучыўся ў гімназіі ў варшаўскім раёне Прага, дзе навучанне праходзіла на рускай мове. Вучыўся ён, мякка кажучы, так сабе, затое вельмі цікавіўся літаратурай і кнігам аддаваў увесь свой вольны час.

Хмары набеглі на бязвоблачнае дзяцінства крыху пазней, калі бацька, вядомы ў Варшаве юрыст, абанкроціўся і захварэў на псіхічны разлад. Калі яго не стала, хлопцу было 18 гадоў, і ён вымушана ўзяў на сябе ролю кармільца сям'і — падпрацоўваў рэпетытарам, даваў прыватныя ўрокі, а маці здавала пакоі ў іх варшаўскай кватэры.

Прыкладна тады ж будучы педагог апублікаваў у гумарыстычным часопісе свой першы мастацкі твор — гумарэску «Гордзіеў вузел». Менавіта тады з поля зроку знік Хенрык Гольдшміт і з'явіўся Януш Корчак — з'явіўся, каб ніколі ўжо не знікаць.

Пад гэтым псеўданімам будуць апублікаваныя ўсе яго мастацкія і педагагічныя работы, зборы твораў і дзённік. Апошні — дзённік — Корчак стаў весці, калі пачалася акупацыя Варшавы, і апісваў у ім жахі вайны і цяжкасці будняў кіраўніка дзіцячых устаноў.

Можна сказаць, што педагогіка была яго наканаваннем. Уся дзейнасць Корчака ад самага пачатку была звязаная з дзецьмі. Яшчэ падчас вучобы ў Варшаўскім універсітэце ён падпрацоўваў у дзіцячай бібліятэцы, пазней стаў працаваць выхавацелем у летніх лагерах, дзе, назіраючы за дзецьмі, напісаў дзве кнігі: «Моські, Ёські і Срулі» (Mośki, Joski, Srule, выдадзена ў 1910 годзе) і «Юзькі, Яські і Франкі» (Józki, Jaśki i Franki, выдадзена ў 1911 годзе).

Медыцынскі факультэт Варшаўскага ўніверсітэта Корчак скончыў у 1905 годзе і, атрымаўшы дыплом доктара, адразу пачаў практыку ў дзіцячай габрэйскай бальніцы ім. Берсанаў і Баўманаў у Варшаве. У гэты час здарылася руска-японская вайна, на якую ён быў мабілізаваны як ваенны доктар. Пасля яе Януш Корчак на некаторы час замацаваўся ў Еўропе — у Берліне і Парыжы — дзе быў вольным слухачом на лекцыях па педагогіцы і педыятрыі. Вольнае валоданне французскай і нямецкай мовамі дазваляла яму без праблем вывучаць самыя новыя методыкі ў лячэнні і выхаванні дзяцей, наведваць дзіцячыя лякарні і адукацыйныя ўстановы, пераймаючы практычны досвед.

Атрыманыя веды Януш Корчак увасобіў у рэальнасці. У 1912 годзе ён заснаваў «Дом сірот» для габрэйскіх дзяцей, якія праз моцны антысемітызм у польскім грамадстве знаходзіліся ў найгоршым становішчы. Дарэчы, менавіта антысемітызм і габрэйскія пагромы прымусілі Януша Корчака «пераадкрыць» габрэйскае паходжанне і прызнаць сябе не толькі палякам, але і габрэем. У «Доме сірот», можа быць, упершыню ў сусветнай практыцы было ўведзенае дзіцячае самакіраванне: сейм, суд, натарыят і нават газета. І ўсе рашэнні гэтых органаў самакіравання абавязаная была выконваць нават адміністрацыя ўстановы. Ангажуючы дзяцей у «дарослае» агульнае жыццё, выхавацелі развівалі ў іх пачуццё адказнасці і здольнасць да ўзаемадапамогі.

З «Домам сірот» Корчак быў звязаны да самага апошняга дня свайго жыцця. Але былі і іншыя ўстановы і праекты. Напрыклад, падчас Першай сусветнай вайны знакаміты педагог працаваў з украінскімі дзецьмі пад Кіевам. І тады ж пачаў пісаць самую важную сваю работу — «Як любіць дзіця», чатыры кнігі якой выйшлі ў 1920 годзе. У ёй педагог паспрабаваў данесці, што дзіця — гэта паўнавартасная асоба, а дзяцінства не з'яўляецца падрыхтоўчым этапам дарослага жыцця. Корчак не дапускаў падпарадкавання волі дзіцяці дзеля зручнасці дарослых, якога-небудзь маніпулявання яго асобай.

Пасля 1919 года ў жыцці Януша Корчака з'явіліся дзіцячы прытулак «Наш дом», якім кіравала Марыя Фальская, Дзяржаўная семінарыя для настаўнікаў габрэйскага веравызнання, вучэльня грамадска-асветніцкай працы, варшаўскі Акруговы суд і Каса хворых. Паўсюль ён быў звязаны з праблемамі дзяцей — дзесьці як лекар, педагог, настаўнік, дарадца, сакратар. Не так шырока вядомы факт, што Корчак супрацоўнічаў з Польскім радыё, дзе пад псеўданімам Стары доктар выступаў у перадачах для дзяцей. Яго апошні выступ здарыўся ў верасні 1939 года: голас Старога доктара заўсёды супакойваў дзяцей — і павінен быў зрабіць тое самае ў жахлівы час пачатку вайны.

Вайна рэдка бывае да кагосьці літасцівай. Як суцэльнае зло яна не церпіць ніякіх праяў дабрыні і чалавечнасці, і таму да Януша Корчака ваенны час быў асабліва жорсткім. Амаль адразу, у 1940 годзе, «Дому сірот» загадалі пераехаць у гета — тое самае Варшаўскае гета, найвялікшае ў Еўропе, знакамітае сваім паўстаннем 1943 года. Абнесеныя сцяной, адрэзаныя ад астатняга свету, габрэі ў ім вымушаныя былі выжываць у нечалавечых умовах, і сярод людскога гора, калі першымі знішчалі хворых, старых і дзяцей, Януш Корчак абавязаны быў знаходзіць спосабы для далейшага існавання важных для яго ўстаноў — «Дома сірот», які змушалі пераязджаць на ўсё меншыя пляцоўкі, і Галоўнага дзіцячага прытулка, кіраванне якім Корчак узяў на сябе ў 1942 годзе.

«З нас ніхто не выжыве. Мы хочам уратаваць гонар народа»

1942 год стаў апошнім у жыцці гэтага выбітнага чалавека. Ён меў шмат магчымасцей пазбегнуць смерці: выратаваць педагога і лекара прапаноўвалі многія, у тым ліку сярод арыйцаў. Была магчымасць застацца ў Палесціне падчас паездак туды для вывучэння выхаваўчага досведу. Смерць Януша Корчака была такой шакуючай, такой невыноснай, што імгненна стала легендай. Паводле адной з версій, нават у апошні, у самы апошні момант ён мог саскочыць з канвеера смерці — жыццё яму «дараваў» нацысцкі камендант. 

«Корчак ішоў наперадзе, трымаючы за рукі хлопчыка і дзяўчынку... Так і прыйшлі на Умшлагплац. 

"Што гэта?!" — закрычаў камендант. 

"Корчак з дзецьмі", — адказалі яму. Той стаў нешта ўспамінаць, але ўспомніў толькі тады, калі дзеці былі ў вагонах.

— Я чытаў вашу кніжку ў дзяцінстве, добрая кніжка, вы можаце застацца, доктар, — сказаў камендант.

— А дзеці?

— Дзеці паедуць.

— Вы памыляецеся, дзеці перш за ўсё! — адказаў доктар і зачыніў дзверы вагона. Цягнік павёз дзяцей у канцлагер Трэблінку.

Выратаваць удалося толькі аднаго хлопчыка: Корчак падняў яго на рукі, і той здолеў пралезці ў маленькае акенца таварнага вагона. Але і ён потым загінуў у Варшаве».

Паводле іншай версіі, не было ніякага трыумфальнага шэсця і ніхто не падыходзіў да выпраўленых на смерць. Была толькі страшная цішыня. І хтосьці з дзяцей трымаў іх старэйшага сябра і настаўніка за крысо паліто.

Заплаціць за Варшаву

Пра трагічнае, незабыўнае, непераможнае шэсце Януша Корчака і іншых выхавацеляў «Дома сірот» з дзвюма сотнямі дзяцей па Варшаве напісаў верш польскі паэт Уладыслаў Шленгель — чалавек не менш трагічнага лёсу, удзельнік паўстання ў Варшаўскім гета, якому вайна таксама не даравала шанцу на жыццё. Верш-эпітафію на беларускую пераклала Кацярына Маціеўская. (Дарэчы, у серыі «Паэты планеты» выдавецтва «Зміцер Колас» выйшаў томік «Выбранага» Уладыслава Шленгеля — абавязкова знайдзіце, ён таго варты!)

Уладыслаў Шленгель

Старонка з дзённіка «акцыі»

(Kartka z dziennika „akcji”)

Я бачыў Януша Корчака —

Ён з дзецьмі ішоў па пляцы,

А дзеці былі адзетыя

Нібы на нядзельны шпацыр.

Усе — у святочнай форме,

Якую ўжо можна брудзіць.

На марш апошні Дома сірот

Зацкавана глядзелі людзі.

У горада быў спалоханы твар,

Аглухлі яго званіцы,

І чорныя вокны глядзелі ў двор,

Нібы пустыя вачніцы.

Часам крык пахавальным звонам

Падымаўся высока над пляцамі,

І ездзілі рыкшамі сонныя 

Гаспадары сітуацыі.

Часам нехта ў павіслай цішы

Парай слоў перакідваўся спешна.

Анямелі ад жаху малітвы

У касцёле на вуліцы Лешна.

Дзеці йшлі па пяцёра ў рад,

Так спакойна — ні знаку маркоты.

І ніхто да іх рук не цягнуў

І не плакаў — гэта ж сіроты.

Ведаў я, што не будзе штурму,

Не заплаціць ніхто каменданту

І ніхто не падсуне хабар

Нецвярозаму калабаранту.

Корчак крочыў без страху ў вачах, 

А за ім — усе яго дзеці.

Двух хлапцоў ён трымаў на руках,

За кішэню трымаў яго трэці.

Хтось з паперкай падбег да яго,

прамінуўшы алеі канвою:

– Вам вярнуцца дазволена… Брандт…

Корчак моўчкі патрос галавою.

Дабрадзеям нямецкім ні слова

Не сказаў ён — а мог бы. Хаця

Немагчыма такім растлумачыць,

Што такое пакінуць дзіця.

Ён жа жыў для таго, каб у іх

Загараліся радасцю вочы.

Каб гарэла яна да канца,

Ён і ў смерць разам з імі пакрочыў. 

Можа, думаў ён пра Мацюся

У прыгодзе сваёй недзіцячай:

Што Мацюсь, апынуўшыся тут, 

Не зрабіў бы ніколі іначай.

Дзеці селі ў вагон, быццам быў

Лаг ба-Омер ці іншае свята, 

А малы, як сапраўдны шамер, 

Крочыў важна і зухавата.

Я падумаў, што Корчак цяпер,

Хоць пра гэта не ведаюць звонку,

Для гісторыі нашай, для нас

Найслаўнейшую піша старонку,

Што ў ганебнай габрэйскай вайне,

Дзе бяззбройныя нашы атрады,

Дзе, каб выжыць любою цаной,

Апускаюцца нават да здрады, 

Што на фронце, дзе смерць — непазбежнасць,

У кашмары цяжкім сярод ночы

Быў адзіным сапраўдным салдатам

Януш Корчак, заступнік сірочы.

Што, сусед з таго боку сцяны,

Наглядзеўся на смерці праз краты?

Януш Корчак загінуў, каб мы

Атрымалі сваё Вестэрплятэ.

Мала хто ведае, але пасля Януша Корчака засталіся дзіцячыя кнігі, і некаторыя з іх нават перакладзеныя на беларускую. Абавязкова пачытайце: «Кароль Мацюсь Першы» (перакладзена ў 1970 годзе) і «Кароль Мацюсь на бязлюдным востраве» (беларускае выданне 1982 года).