Іпрыт: ціхі забойца Першай сусьветнай вайны

Гэта была вайна беспрэцэдэнтнага маштабу, якая забрала жыцьці мільёнаў і спустошыла большую частку Эўропы. Але вайна вызначалася не толькі шырокім геаграфічным размахам і вялікай колькасьцю загінулых. Яна вывела на першы плян разбуральны патэнцыял хімічнай вайны.

Нараджэньне монстра

Упершыню сінтэзаваны ў ХІХ стагодзьдзі брытанскім навукоўцам Фрэдэрыкам Гатры, серны іпрыт першапачаткова не прызначаўся для баявых дзеяньняў. Гэта, здавалася б, бяскрыўднае рэчыва стала сумна вядомым толькі з выкарыстаньнем яго на палях бітваў Першай сусьветнай вайны. Рашэньне выкарыстаць такую жахлівую зброю было народжанае з адчаю і стратэгічнага тупіка, які вызначаў большую частку канфлікту. Ні хаўрусьнікі, ні дзяржавы, што ўваходзілі ў Вось, не змаглі атрымаць рашучую перавагу. Гэта тупіковая сітуацыя спарадзіла новы від вайны: хімічную вайну.

Нямеччына на чале з хімікам Фрыцам Хаберам стала ініцыятарам распрацоўкі хімічнай зброі. Першая буйнамаштабная атака са сьмяротным газам з выкарыстаньнем хлору адбылася ў красавіку 1915 года. Пачатак хімічнай вайны даў новае вымярэньне тэрору і сьмерці на поле бою.

Жахлівы дэбют іпрыту адбыўся ў 1917 годзе.

Ціхі і сьмяротны

Названы за свой выразны пах, падобны на гарчыцу або чыснок, іпрыт быў падступным. У адрозьненьне ад ранейшых газаў, якія абапіраліся на іх задушлівыя або асьляпляльныя ўласьцівасьці, іпрыт дадаў новы падыход у падручнікі хімічнай вайны.

Гэта было пухіраватворнае рэчыва, якое пры кантакце са скурай выклікала моцныя хімічныя апёкі. Ён быў цяжэйшы за паветра, што дазваляла яму асядаць у акопах і нізінах, што рабіла яго асабліва эфектыўным супраць войскаў, якія ўжо замацаваліся на пэўнай тэрыторыі.

Упершыню газ быў ужыты каля бэльгійскага горада Іпр 12 ліпеня 1917 года. Іпрыт аказаўся жахліва эфэктыўным. Несьмяротная доза выводзіла жаўнераў з поля боя на некалькі тыдняў. Гэта была магутная зброя для падрыву баявой моцы ворага.

Магчыма, больш страшэнным было тое, што яго наступствы не былі імгненнымі. Жаўнеры часта не ўсьведамлялі свой лёс да таго часу, пакуль не пачыналі выяўляцца сімптомы.

Нават у несьмяротных канцэнтрацыях газ выклікаў зьяўленьне пухіроў на скуры, сур'ёзныя пашкоджаньні лёгкіх і часовую сьлепату. У больш высокіх канцэнтрацыях газ прыводзіў да сьмерці.

Колькі памерла

Ацэнка дакладнай колькасьці загінулых ад іпрыту зьяўляецца складанай задачай. Неабходна ўлічваць хаатычныя ўмовы вайны і непасрэдны несьмяротны характар агента. Запісы таго перыяду супярэчлівыя, але гісторыкі ў цэлым сыходзяцца ў меркаваньні, што іпрыт стаў прычынай каля 2 % усіх сьмерцяў ад хімічных атакаў падчас Першай сусьветнай вайны.

Паводле ацэнак, ахвярамі газавых атакаў падчас вайны сталі 1,3 мільёна жаўнераў, значную долю зь якіх склаў іпрыт. Улічваючы гэтыя лічбы і прыблізны ўзровень сьмяротнасці, іпрыт мог быць непасрэднай прычынай сьмерці ад 4000 да 15 000 чалавек.

Аднак гэтыя лічбы ўлічваюць толькі непасрэдныя сьмяротныя выпадкі. Працяглыя наступствы ўзьдзеяньня іпрыту часта прыводзілі да павольнай, пакутлівай сьмерці на працягу некалькіх тыдняў ці нават месяцаў. Незьлічоная колькасьць ахвяраў пакутавала ад хранічных рэспіраторных захворваньняў, інфекцый з-за пухіроў і другасных ускладненьняў, што прывяло да адтэрмінаванай сьмяротнасьці, якую цяжка падлічыць.

Абодва бакі

Да канца вайны абодва бакі актыўна выкарыстоўвалі іпрыт. Акрамя непасрэднага фізычнага пашкоджаньня, псыхалягічная траўма была невымернай. Шырокае выкарыстаньне пакінулі незгладжальны сьлед у псыхіцы ўсіх народаў.

Газ выкарыстоўваўся ў асноўным на Заходнім фроньце — статычная абмежаваная сістэма акопаў была ідэальнай для дасягненьня эфэктыўнай канцэнтрацыі.

Хаця першапачаткова неахвотна, хаўрусьнікі ў рэшце паддаліся ўяўным тактычным перавагам гэтай зброі. Пад кіраўніцтвам брытанцаў войскі пачалі разьвіваць свае ўласныя магчымасьці хімічнай зброі. Гэта ўключала як вытворчасьць так і выкарыстаньне іпрыту.

Той самы газ, які брытанцы ўжылі супраць ворагаў, таксама прычыніў пакуты тысячам іх уласных жаўнераў.

Брытанская армія ўпершыню выкарыстала іпрыт у лістападзе 1917 года ў Камбрэ, пасьля таго, як іх войскі захапілі запасы нямецкіх снарадаў з гарчычным газам.

Расея пачала вырабляць газападобны хлёр у 1916 годзе, а пазьней у тым жа годзе — фасген.

Нечаканы факт: Хаўрусьнікі зладзілі больш газавых атакаў, чым немцы ў 1917 і 1918 гадах праз прыкметнае павелічэньне здабычы газу ў краінах Антанты.

Пасьля Першай сусьветнай вайны міжнародная супольнасьць імкнулася забараніць выкарыстаньне хімічнае зброі. Жэнэўскі пратакол 1925 года забараняў выкарыстаньне задушлівых, атрутных і іншых газаў у ваенных дзеяньнях.

Гэта быў папярэднік Канвэнцыі аб забароне хімічнай зброі 1993 года. Нягледзячы на гэтыя меры, цень іпрыту, ціхага забойцы, застаецца. Толькі ў адной вайне, разьвязанай Садамам Хусэйнам супраць Ірана, яго злачынны загад па выкарыстаньні хімічнай зброі, у тым ліку і іпрыта, прывёў да сьмерці больш чым 20 тысячаў іранцаў, яшчэ больш за 80 тысячаў чалавек атрымалі моцныя пашкоджаньні.