Ці магчыма «нармалізаваць» дыктатуру?

Любая дыктатура, што ўстаяла пад націскам пратэстаў, цешыць сябе надзеяй нармалізаваць сітуацыю і павярнуцца да старога, звыклага стылю кіравання. Пасля падаўлення «пражскай вясны» 1968-га такія ілюзіі былі ўласцівыя і сябрам прамаскоўскага ўраду Чэхаславакіі.

«Нармалізацыя», правесці якую запатрабавала ад Прагі Масква, у двух словах значыла аднаўленне цэнтралізаванага дырэктыўнага планавання ў гаспадарчай сферы плюс замацаванне вядучай ролі кампартыі ў грамадска-культурнай сферы. На рэалізацыю згаданых задач былі прызначаны чэхаславацкія камуністы, якія асцерагаліся якіх-небудзь рэформаў у прынцыпе.
Цікава, што ў тэрміна «нармалізацыя» была альтэрнатыва. На кухнях любілі жартаваць, што «сацыялізм з чалавечым тварам» пасля жніўня 1968-га змяніўся на «сацыялізм з гусінай скурай». Фішка жарта не толькі ў тым, што новую адміністрацыю Чэхаславакіі ўзначаліў Густаў Гусак. Многія ўспаміналі такую ​​фізіялагічную з'яву як «гусіная скура». Гэта, нагадаем, невялікія пупырышкі на скуры, якія міжвольна ўзнікаюць, калі чалавек адчувае моцнае эмацыйнае ўзбуджэнне, напрыклад, страх.
А падстаў баяцца ў людзей у Чэхаславакіі пасля 1968-га хапала. На першай фазе «нармалізацыі» былі ліквідаваны многія грамадскія арганізацыі, культурныя аб'яднанні. Адменены рэформы, якія праводзіліся да 1968 (новая эканамічная сістэма, адносна мяккая цэнзура, ліберальнае выкладанне ў школах, свабода творчасці ў кіно, тэатры і г. д.). З гэтага часу да друку дапускалі толькі «ідэалагічна вывераныя» творы, якія прайшлі кантроль цэнзуры.
Урэшце ў органах бяспекі, войску, прафсаюзнай арганізацыі мелі месца грунтоўныя кадравыя чысткі. Усім супрацоўнікма прапаноўвалася падпісаць дакумент у падтрымку інтэрвенцыі. Любы, хто адмаўляўся даць сваю згоду, рызыкаваў стратай працы ці далейшымі санкцыямі супраць чальцоў сваёй сям'і.
Толькі ў кампартыі да вясны 1971 года было выключана 30000 камуністаў, большасць з якіх таксама пазней пацярпела ад забароны на прафесію. Дарэчы, у гэтай галіне часам адбываліся дзіўныя рэчы. Нейкая журналістка Вера Штовічкова пасля звальнення ўладкавалася працаваць прыбіральшчыцай, а калі новае начальства даведалася пра яе мінулае, страціла і гэтую працу. Гэта дазволіла Штовічковай з іроніяй казаць пра сябе як пра «першую ў гісторыі прыбіральшчыцу, звольненую па палітычных матывах».
Зрэшты, быў і больш кепскі варыянт. Толькі з 1969 па 1974 год за палітычныя злачынствы былі асуджаныя 3078 чалавек. Часцяком судзілі за абсалютную лухту. Так, у выніку адкрытага працэсу над удзельнікамі рок-гурта The Plastic People of the Universe падсудныя атрымалі ад 8 месяцаў да паўтара года турмы за «антысацыяльную» творчасць, што разбэшчвае чэхаславацкую моладзь».
З часам практыка «нармалізацыі» стала трошкі іншай. Дзяржава адмовілася ад шырокіх репрэсій. Замест гэтага грамадству навязваліся псеўдаспажывецкія каштоўнсці. Дзяржаўныя СМІ заклікалі клапоціцца выключна пра сябе і сваю сям'ю, праводзіць вольны час за заняткамі спортам ці проста наведваць кіно і глядзіць тэлевізар. Гэтай папулярызацыі садзейнічала маштабнае жыллёвае будаўніцтва. Стала вельмі модным мець дачу ці машыну.
Сістэматычнае прымяненне метаду перніка і пугі выпрацавала ў людзей устаноўку кантраляваць свае паводзіны, сімуляваць на публіцы лаяльнасць да рэжыму. Большасць людзей успрымалі любую адкрытую крытыку ўлады як непатрэбную і небяспечную правакацыю.
Крокі, зробленыя камуністычным кіраўніцтвам, падавалася, паступова прывялі да татальнай дэпалітызацыі. Паказальнай у гэтым плане стала дзясятая гадавіна ўвядзення войскаў у Чэхаславакію ў жніўні 1978 года. «Юбілей» прайшоў без значных грамадскіх пратэстаў. Хіба, што людзі, асабліва ў Празе, выйшлі на вуліцы ў чорным. Між тым яшчэ нядаўна ў гэтыя дні ўладзе даводзілася ўводзіць у буйных гарадах ледзь не надзвычайны стан.
У такіх умовах дысідэнты засяродзіліся на праваабарончых і культурных мерапрыемствах. Нейкай адтулінай для крытыкаў рэжыму сталі перамогі хакейнай зборнай над калегамі з СССР. Адной з галоўных мішэнню спецслужбаў на гэтым этапе становяцца працаўнікі чэшскіх рэдакцый «Радыё Свабодная Еўропа», «Голас Амерыкі», «Бі-бі-сі» ці «Радыё Ватыкана». Мелі месца спробы атруціць і нават падарваць супрацоўнікаў чэшскай секцыі «Радыё Свабодная Еўропа».
Аднак бліжэй да пачатку 80-х аказалася, што поспехі «нармалізацыі» дастаткова спрэчныя. За фасадам лаяльнасці грамадзян хавалася моцнае адчужэнне ад улады. Асабліва гэта праяўлялася ў атачэнні моладзі з яе новымі культурнымі запытамі. Афіцыйная палітыка з яе ідэалагічнымі клішэ проста не магла весці з маладымі чэхамі і славакамі нейкі дыялог.
Як толькі пачалі праяўляцца крызісныя з'явы ў эканоміцы, гэта стала прарывацца вонкі. Як пісаў адзін з гісторыкаў, быў парушаны базавы кантракт паміж кампартыяй і грамадзянамі: «Партыя і дзяржава забяспечваюць адносна высокі ўзровень жыцця насельніцтва, а насельніцтва ўзамен ухіляецца ад любых палітычных акцый апазіцыі».
Абранне Міхаіла Гарбачова Генеральным сакратаром ЦК КПСС у 1985 годзе аслабіла пазіцыі лаяльных Маскве камуністаў у Чэхаславакіі. Старэючы чэхаславацкі ўрад, хранічна няздольны да рэформаў, сустрэў Перабудовы з недаверам. Чыноўнікі баяліся, што савецкі рэфарматар прыме спадчыну пражскай вясны. Уласна кажучы, фактычна так з часам Гарбачоў і зрабіў. Здрада Масквы ў сваю чаргу выклікала крызіс палітыкі «нармалізацыі» і яе канчатковы крах у 1989-м, калі ў краіне адбылася т.з. «аксамітная рэвалюцыя».
Застаецца дадаць, што ніхто з гісторыкаў, нават тых, хто па поглядах блізкі да камуністаў, не аспрэчвае тэзу, што нават без Гарбачова «нармалізацыя» ў гістарычнай перспектыве не мела шанцаў. Пабудаваная Гусакам і яго паплечнікамі сістэма не была па сваёй прыродзе здольная карэктаваць свае інстытуцыйныя нормы ў адпаведнасці з выклікамі таго часу.