Псіхолаг: «Найбольш важна — захоўваць у сабе чалавечнасць»

Прафесар, доктар псіхалогіі Уладзімір Янчук у інтэрв’ю Філіну разважае пра нядаўняе даследаванне пра псіхалагічную траўму беларусаў. А таксама пра тое, як дажыць да лепшых часоў і захаваць чалавечнасць.

Нагадаем, што Цэнтр новых ідэй прадставіў даследаванне аб калектыўнай траўме беларускага грамадства пасля 2020 года, яе маштабах і варыянтах прапрацоўкі. Аналітыкі распыталі беларусаў, якія ўдзельнічалі ў пратэстах або сімпатызавалі ім, як цяпер успрымаецца 2020-ы, ці можна казаць пра калектыўную траўму ў сувязі з гвалтам і рэпрэсіямі — і як грамадзянская супольнасць можа дапамагчы эфектыўна пераадолець гэты досвед.

У цэлым, варта адзначыць, карціна настрояў не выглядае песімістычнай. Хоць, па даных даследавання, амаль 100% пратэстнай часткі грамадства атрымала траўматычны вопыт, але больш за 2/3 апытаных адчуваюць станоўчыя або пабуджальныя эмоцыі.

Людзі ў большасці не адчуваюць сябе ахвярамі, кажуць пра гонар за народ, захапленні, адчуванні адзінства і прагу справядлівасці. Такія эмоцыі, як крыўда, расчараванне, сум, набралі менш 50%. Яшчэ менш, каля траціны рэспандэнтаў, якія адзначылі перавагу травматічный эмоцый — болю, страху, адчаю.

Зрэшты, тут гаворка аб колькасных паказчыках. А пра якасныя — у якім стане знаходзяцца беларусы праз два гады, як спраўляюцца з перажываннямі і як могуць захаваць сябе? Гэтыя пытанні Філін задаў прафесару, доктару псіхалогіі Уладзіміру Янчуку.

— На ваш погляд, на якім этапе пражывання беларусы сёння — ці гэта дэпрэсія, жыццё ў рэсурсазберагальным рэжыме, ці нейкае назапашванне сіл на будучыню?

— Думаю, што рэжым капсулявання. Ён нам культуралагічна блізкі: беларусы заўсёды ў складаныя часы сыходзілі ў балота, у лес, хаваліся, і ўжо адтуль глядзелі, як будуць развівацца падзеі.

Вынікі даследавання, адзначае эксперт, даволі паказальныя: каб справіцца з назапашанай трывогай і негатыўнымі перажываннямі, большасць апытаных перамыкаюцца цалкам на сям'ю і дзяцей, сыходзяць з галавой у занятак любімай справай.

— Найбольш востра рэагуюць на тое, што адбываецца, людзі, зрошчаныя з інфармацыйнай прасторай, — дадае псіхолаг. — Хто «жыве» ў тэлефоне, у сацсетках, і фармуе ў сябе ўяўленне аб пастаяннай пагрозе. Таму адзін з папулярных адказаў, што таксама адлюстравана ў даследаванні (яго абрала амаль траціна рэспандэнтаў) — абмежаваць спажыванне навін.

Таму што ў тых, хто знаходзіцца ў ім пастаянна, фармуецца не самае адэкватнае ўяўленне пра свет — як той, які складаецца з адных пагроз. І забываецца, што ў рэальнасці чалавек вырашае не толькі глабальныя праблемы, але і зусім бытавыя, паўсядзённыя пытанні.

І гэта, увогуле, адна з працоўных схем: перахрысціцца, працерці вочы і выходзіць у свет — зразумела, што ён мяняецца і што адбываецца, але ўсё ўжо, прынамсі, не гэтак трагічна і напружана.

Што тычыцца траўмы, адзначае эксперт — хоць аўтары даследавання і кажуць аб калектыўнай траўме ў цэлым, у клініцы «траўма» — усё ж, некалькі іншае паняцце, і людзі, якія перажылі рэальныя фізічныя траўмы, сапраўды адчуваюць посттраўматычны сіндром. У дадзеным жа выпадку гаворка ідзе пра даволі хуткай капсуляцыі і неабходнасці пераасэнсаваць атрыманы вопыт.

— Каб выходзіць з нейкіх траўматычных сітуацый, трэба акцэнтаваць увагу на пазітыве, — падкрэслівае Уладзімір Янчук. — Выкарыстоўваючы тэорыю поля Левіна — у любым пункце прасторы і часу ёсць дзве альтэрнатывы, плюс і мінус. Можна акцэнтавацца на «мінусе» і пагаршаць траўматызм, а можна ўсё ж такі на плюсе: мы навучыліся новаму, даведаліся, хто ёсць хто, ацанілі, пераасэнсавалі і сталі іншымі.

— І ўсё-ткі з 2020 года беларусы жывуць у негатыўным парадку дня: кавід, пратэсты і рэпрэсіі, якія не спыняюцца, вайна ва Украіне і завіслае ў паветры пытанне, ці стане Беларусь непасрэдным удзельнікам гэтай вайны… Ці магчыма ў цяперашніх умовах пераключыцца на пазітыўную павестку — проста марыць, што будзеш рабіць, калі сітуацыя зменіцца?

— Дапусцім, можна пасільна ўдзельнічаць у гэтых зменах, хоць падобнае заўсёды небяспечна. Рэжым гэта выдатна ўсведамляе — тут я аддаю належнае рэпрэсарам, якія досыць выразна ўсведамляюць сваю задачу і душаць любыя парасткі актыўнага супраціву для ўласнага самазахавання. Таму, прымаючы рашэнне аб актыўнасці, трэба разумець, што наступствы могуць быць сур'ёзнымі і што гэта ваш выбар. Рэкамендаваць тут што-небудзь наўрад ці магчыма.

Іншы выбар — назіраць за сітуацыяй. І, з майго пункту гледжання, самае галоўнае — захоўваць структуру каштоўнасцяў, адносіны з людзьмі, якія прытрымліваюцца іх. Старацца тыражаваць гэтыя каштоўнасці.

Калі вы не зламаліся, захавалі сябе і гэты маральны імператыў — думаю, гэта найбольш важна. Паказваць, што можна жыць праведна, па маральных ідэалах і ў гэтай няпростай сітуацыі. Без «экстрэмізму», але быць сумленным, быць прыстойным — і перад сабой, і перад навакольнымі.

І смею вас запэўніць, нават людзі, якія вагаюцца, будуць ставіцца да вас з павагай.

— Людзі, якія абралі тактыку «а можа, так і трэба», знаходзяцца ў псіхалагічнай бяспецы, або іх усё роўна чапляе тое, што адбываецца?

— Вядома, чапляе. Іншае пытанне, што людзі адчувальныя па-рознаму: ёсць тонкаскурыя, а ёсць таўстаскурыя. Пакутуюць больш першыя.

Да таго ж, вяртаючыся да даследавання, мы бачым, што выбарка яго спецыфічная — гэта кола людзей, якія наўпрост ці ўскосна ўдзельнічалі ў пратэстах. Але акрамя іх, ёсць вялікая колькасць людзей, хто не ўдзельнічаў у гэтых працэсах.

А гледзячы праўдзе ў вочы, трэба прызнаць, што велізарная колькасць людзей наогул ставіцца да ўсяго таго, што адбываецца не тое каб пафігістычна — яны проста жывуць у сваёй капсуле, сваім жыццём, і на іх не дзейнічаюць ні заклікі супраць, ні намаганні праўладных прапагандыстаў, да актыўных дзеянняў яны наогул не здольныя.

І гэтай індыферэнтнай масы, якая не жадае быць суб'ектам чаго-небудзь, большасць.

Яны назіраюць, куды вецер падзьме, і туды і будуць глядзець, не аказваючы ні актыўнага садзейнічання, ні актыўнага процідзеяння. Я стаўлюся да гэтых людзей спакойна — яны прыстасоўваюцца да той рэальнасці, якая ёсць.

Назіраючы за расійскім грамадствам, лічу сапраўднай трагедыяй тое, як змянілася стаўленне да смерці. Нас гэта тычыцца ў меншай ступені, для беларусаў усё ж такі смерць чалавека — падзея экзістэнцыяльная, і ў большасці нашых людзей ёсць чалавечнасць.

Мая парада — захоўваць яе ў сабе, паказваючы, што з чалавечнасцю жыць можна. І, больш таго, трэба. Гэта прадмет гонару для сябе і клопат пра дзяцей, якія глядзяць на вас і бачаць, ці крывіце вы душой, «абыякавы» або сумленныя, і тыражуеце пазітыўны пасыл, жывучы прыстойна і захоўваючы самапавагу.