Рэалізм утылітарызму, альбо Ці можна напісаць п’есу па-беларуску

Калі празаікаў у нас хапае, а паэтаў можа нават трохі і зашмат, то таленавітых драматургаў можна палічыць на пальцах адной рукі. Універсальная прычына гэтага, верагодна, у тым, што драматургія, відаць, сапраўды самая складаная літаратурная форма.
 



У адрозненні ад прозы, якая можа аддаваць перавагу чыстай нарацыі, ці паэзіі, у якой устанаўленне лірычнай асобы не мусіць мець вялікага інтэрпрэтацыйнага значэння, менавіта дзеятвор больш за ўсе іншыя літаратурныя формы прывязаны да дыялогу. З прычыны прывязкі да пэўнай камунікацыйнай рэчаіснасці, рэалізм больш за ўсё ўласцівы якраз драматургіі. Калі ўлічыць, што ў Беларусі пераважвае савецкае разуменне драматургіі, якая павінна пісацца выключна для пастаноўкі ў тэатры, а да таго ўзяць папраўку на факт панавання ў беларускім тэатры надзвычайнай закасцянеласці, то не дзіўна, што рэалізм нашай драматургіі становіцца яе натуральнай дамінантай. З гэтым звязаны шэраг праблемаў, але асноўная з іх — гэта аспект выбару мовы.
Некаторыя беларускія драматургі, а ў яшчэ большай ступені сцэнарысты, тым ці іншым чынам агучвалі думку, што напісаць п’есу ці зняць фільм пра наш час цалкам на беларускай мове папросту немагчыма. Маўляў, правілы рэалізму гэтага не дазваляюць, таму максімальна, што можна сабе дазволіць, гэта беларускамоўныя героі ў рускамоўнай рэчаіснасці — то бок кожны герой размаўляе, як і ў жыцці. Калі ў беларускамоўных аўтараў такое размежаванне можа быць прапісанае яшчэ даволі гарманічна, то ў рускамоўных беларуская мова часта выступае ў якасці нейкага фетышысцкага элементу. Прыкладам такога выкарыстання можа быць фільм Андрэя Курэйчыка: «Вышэй за неба».
Іншыя аўтары ідуць у адлюстраванні рэалізму яшчэ далей і засвойваюць «літаратурную» версію трасянкі. Трасянка ў літаратуры — гэта асобная тэма, але, да слова кажучы, сёння часта складана разабраць, у якім месцы заканчваецца трасянка героя, а ў якім пачынаецца мова аўтара. З прылады характарызацыі героя трасянка, на жаль, усё часцей пераўтвараецца ў інтэлектуальнае ляніўства і нямогласць.
Астатнія, нашмат больш прымальныя, варыянты выйсця са складанай сітуацыі — гэта ўцёкі да гістарычных, фантастычных і іншых, не звязаных са штодзённай рэчаіснасцю тэмаў. Аднак ці не ёсць нашая праблема трохі надуманая? «Шляхціц Завальня», «Дзікае паляванне караля Стаха», «Чырвоны агат», «Сівая легенда» — творы беларускіх аўтараў, экранізаваныя ў савецкі час на рускай мове. Адразу насоўваецца пытанне — а дзе ж рэалізм? Калі аўтаматычна адкінуць аргумент пра беларускую мову арыгіналаў (за выняткам твора Яна Баршчэўскага), то чаму беларуская шляхта і сяляне, і нават настаўнік беларускай мовы ў «Чорным замку Альшанскім» усе спрэс размаўляюць на рускай мове?
А таму, што ў гэтым выпадку рэалізм саступае месца функцыяналізму з падвойным дном. З аднаго боку, гэтыя фільмы ствараліся для шырокага савецкага гледача, з другога — мелі задачу такога, часта недасфармаванага савецкага гледача ў Беларусі дафармаваць. Гэта ўжо рэалізм не апісальны, а калі хочаце — рэалізм прадпісальны. Чаму, калі ўзяць прыклад з гісторыі, царскі чыноўнік, улічваючы рэальнае моўнае становішча, не прыстасоўваўся да мовы бальшыні, а мэтанакіравана насаджваў мову кіруючай меншасці?
А вось таму, спадарства, што рэалізм — гэта не толькі прылада для адлюстравання рэчаіснасці, аднак да ўсяго яшчэ і прылада для яе фармавання! Адлюстроўваць можа і рамеснік, але толькі мастак здольны стварыць тое, чаго няма. На тое ён і творца, каб умець стварыць з нічога ці перайначыць ужо створанае. Так рабілі і Купала, і Колас, і Караткевіч. Кожная літаратурная мова — гэта таксама, трэба прыгадаць, у вялікай ступені твор мастацтва.
Кожны, вядома, песняром не стане. Той драматург, які не можа пісаць па-беларуску, хай піша па-руску, але пастаноўкі і фільмы, калі ён хоча лічыцца беларускім аўтарам, павінен рабіць у добрым перакладзе на беларускую мову. Усё ж права называцца беларускім аўтарам павінна да чагосьці абавязваць і ў наш глыбока рэалістычны час.