Год вайны. Чаму санкцыі Захаду не спынілі Пуціна?
Санкцыі не зменяць палітыкі Пуціна. Расійская эканоміка можа абваліцца, але жаданне Пуціна абстрэльваць Украіну ракетамі і боепрыпасамі не знікне.
Расія ўжо год жыве пад беспрэцэдэнтнымі санкцыямі Захаду. Але грошы на вайну ў Крамля не заканчваюцца і расійская армія працягвае забіваць украінцаў і акупаваць іх землі. Чаму санкцыі не дзейнічаюць належным чынам і ці стрымліваюць яны агрэсара? Украінская служба ВВС высвятляла, ці дзейсныя заходнія санкцыі супраць агрэсара і ці варта чакаць сусветнага крызісу ў 2023 годзе? Прапануем чытачам скарочаны варыянт артыкула.
Фінансавыя, гандлёвыя і персанальныя санкцыі ўвялі ў дачыненні да Расіі і Беларусі больш за 40 краін: ад ЗША і ЕС да Паўднёвай Карэі, Швейцарыі і Албаніі. Захад замарозіў расійскія валютныя рэзервы, канфіскаваў яхты і нерухомасць багатых расіян, адключыў дзяржаўныя банкі ад сусветнай фінансавай сістэмы, адмовіўся купляць у Расіі нафту і вугаль, забараніў прадаваць РФ абсталяванне, тэхналогіі і прадметы раскошы.
Расія стала краінай-ізгоем. Яна страціла найбагацейшыя рынкі збыту сваіх тавараў, засталася без заходніх крэдытаў, спецыялістаў, інвестыцый і тэхналогій, дзякуючы якім змагла выбрацца з галечы і пабудаваць рынкавую эканоміку на руінах савецкай планавай эканомікі.
Мэта цяперашніх санкцый Захаду — скараціць прыбыткі Расіі і паставіць Уладзіміра Пуціна перад выбарам: выдаткоўваць грошы на падтрымку дабрабыту расіян або працягваць найбуйнейшую захопніцкую вайну ў Еўропе з часоў Другой сусветнай. І нават калі Пуцін абярэ першае, многія санкцыі застануцца і будуць тармазіць развіццё Расіі на доўгія гады.
Праз год пасля пачатку санкцыйнай вайны можна акрэсліць першыя адказы на некалькі пытанняў.
Чаму расійская эканоміка не абвалілася пад ціскам санкцый?
Таму што Крэмль ад самага пачатку рыхтаваўся да санкцый, а потым ухіліўся ад грубых памылак у эканамічнай палітыцы і нават нажыўся на энергетычным крызісе. А таксама таму, што санкцыі ўводзіліся паступова, не адразу.
«Расія — багатая краіна бедных людзей. Яна падышла да вайны ў добрым фінансавым стане, яна падрыхтавалася», — сказаў эканаміст Канстанцін Сонін з Чыкагскага ўніверсітэта.
Крэмль падрыхтаваў падушку бяспекі, і нават праз год вайны яе рэшткаў хопіць, каб прафінансаваць бюджэтную дзірку на год-два.
На момант увядзення санкцый у РФ яшчэ былі лішкі грошай, а прыток валюты перавышаў патрэбы. У гэтых умовах немагчыма выклікаць фінансавы крызіс тымі санкцыямі, якія ўведзены супраць Расіі.
«У прынцыпе, умовы былі такія, што спыніць паніку і фінансавы крызіс было няцяжка . Чаму? Усё вельмі проста: еўра і долары працягвалі масава паступаць у краіну», — сказаў Алег Іцхокі з Каліфарнійскага ўніверсітэта ў Лос-Анджэлесе.
А калі санкцыі ўвялі, фінансавае становішча Расіі толькі палепшылася. Санкцыі абмежавалі імпарт — спажыванне ўпала. А прыбытак ад экспарту ўзляцеў разам з цэнамі на энерганосьбіты.
Па словах аднаго з архітэктараў цяперашніх санкцый Бэна Харыса з Мінфіна ЗША, «Расія сама стварыла крызіс і зарабіла на ім грошы».
«Калі мы лічым, што галоўнай мэтай санкцый было справакаванне маштабнага фінансавага крызісу, які б пазбавіў Расію магчымасці фінансаваць вайну, то гэтага не адбылося», — сказаў Алег Іцхокі. — Наступнай мэтай можа стаць прабіццё дзіркі ў бюджэце, што ў сярэднетэрміновай перспектыве ўскладніць ваенныя выдаткі. Часткова гэта ўжо адбываецца, але павольна і не ў такіх маштабах, якія б вырашальна паўплывалі на фінансаванне вайны». І дадаў, што санкцыі — гэта доўгатэрміновая гульня.
Пуцін кажа, што санкцыі праваліліся. Гэта так?
Эканамічная рэцэсія і інфляцыя ў 2022 годзе аказаліся не такімі вялікімі, як прагназавалася, а даходы ад продажу газу ў цэлым — рэкорднымі, нягледзячы на рашэнне Пуціна добраахвотна скараціць экспарт без усялякіх санкцый, у спробе здушыць еўрапейскую эканоміку.
Але калі параўнаць гэта не са змрочнымі прагнозамі мінулай вясны, а з тым, што было б без уварвання ва Украіну, то карціна атрымліваецца непрывабнай.
«Пасля 12 гадоў стагнацыі 2022 год павінен быў стаць годам імклівага аднаўлення эканомікі пасля пандэміі і росту на 3-4%, а з высокімі цэнамі на нафту — яшчэ большым. Аднак замест гэтага ён аказаўся рэцэсіяй, нават паводле афіцыйнай статыстыкі», — адзначае Іцхокі.
Атрымліваецца, што Расія ўжо недалічылася 6-7% росту дабрабыту. І гэта толькі па паказчыку ВУП, які ўлічвае і рэкордны экспарт, і выдаткі на ваенныя дзеянні. Яны значна выраслі. А вось імпарт і спажыванне ў цэлым — знізіліся.
«Таму, калі ацэньваць падзенне ўзроўню жыцця насельніцтва, то лічбы ў дыяпазоне 10-12% хутчэй паказваюць рэальнасць, чым статыстыка ВУП», — кажа Іцхокі.
Ці спыняць санкцыі вайну?
Эфект санкцый будзе ўзмацняцца з кожным месяцам, мяркуе эканаміст Уладзіслаў Іназемцаў. Але яны не спыняць агрэсіі Расіі супраць Украіны.
«Санкцыі дзейнічаюць не тады, калі яны абвешчаны, а як мінімум праз паўгода пасля ўступлення ў сілу. Эфект мы сапраўды адчуем да канца 2023 года», — сказаў ён на снежаньскай канферэнцыі «Расійскія рэаліі-2022: палітыка, эканоміка, грамадзянская супольнасць».
«Санкцыі не зменяць палітыкі Пуціна. Расійская эканоміка можа абваліцца, але жаданне Пуціна абстрэльваць Украіну ракетамі і боепрыпасамі не знікне», — сказаў Іназемцаў.
Нават калі грошы будуць заканчвацца, на вайну выдзеляць асобныя абароненыя артыкулы бюджэту. І грошы пакуль не заканчваюцца: акрамя эканоміі ў стабілізацыйным фондзе, Расія працягвае зарабляць.
«Санкцыі не аказваюць магічнага эфекту. Яны абмяжоўваюць магчымасці фінансаваць вайну, але самі па сабе не спыняць яе, — кажа Іцхокі. — Пакуль Расія прадае нафту і газ, з ВУП усё будзе добра, і з бюджэтам усё будзе добра».
«Імпартныя санкцыі могуць прывесці да стагнацыі эканомікі на гады, але не да вострага фінансавага крызісу. Каб крызіс быў, трэба будзе сумяшчаць фінансавыя санкцыі з экспартнымі, а не з імпартнымі».
Менавіта так і зрабіў Захад. Са спазненнем амаль на год ён гэтай зімой увёў эмбарга на асноўны тавар расійскага экспарту — нафту і нафтапрадукты. У эмбарга шмат выключэнняў, у прыватнасці, цэнавая столь, таму казаць пра яго эфектыўнасць пакуль рана.
«Палова даходаў ад экспарту Расіі прыпадае на нафту і нафтапрадукты, і 2023 год будзе моцна адрознівацца ад 2022 года, калі еўрапейскае эмбарга і нафтавая столь спрацуюць», — сказаў Іцхокі, — але сёння відавочна, што гэта не тая сіла, якая спыніць вайну».
Пуцін лічыць сябе лідарам крыжовага паходу супраць Захаду. Сваё рашэнне ўварвацца ва Украіну ён назваў «пачаткам радыкальнай ломкі сусветнага парадку ў амерыканскім стылі». І пры гэтым выказаў незадаволенасць тым, што Захад увёў санкцыі ў адказ.
Вынікам стала ўсё большая ізаляцыя Крамля. Пуціну асабіста забаранілі ўезд на Захад — беспрэцэдэнтнае рашэнне адносна лідара ядзернай дзяржавы. Ды і ўсходнія суседзі страцілі да яго павагу: калі раней Пуцін спазняўся на сустрэчы з прэзідэнтам ЗША і Папам Рымскім, то на восеньскім саміце ў Самаркандзе яго прымусілі чакаць прэм'ер-міністр Індыі, прэзідэнт Турцыі і нават кіраўнікі Кыргызстана і Азербайджана.
Перш чым Пуцін вырашыў мабілізаваць Расію на вайну з Захадам, ён вёў яе па іншым шляху. Ён хацеў ператварыць краіну ў энергетычную звышдзяржаву. Вайна вядзе Расію ў адваротны бок.
«Санкцыі ўскладняць, а то і зробяць немагчымай распрацоўку новых радовішчаў нафты і газу, асабліва ў Арктыцы. Эфект ад санкцый наступіць не адразу, але ён будзе не менш адчувальным», — піша французскі спецыяліст па санкцыях Агата Дэмар.
«З-за санкцый Расія, здаецца, асуджана страціць статус энергетычнай дзяржавы».
Да вайны Расія была найбуйнейшым экспарцёрам энерганосьбітаў у свеце. Уварванне ва Украіну прывяло да скарачэння здабычы як нафты, так і газу. Паводле ацэнак экспертаў, вытворчасць асноўнага расійскага прадукту — нафты — знізіцца да 2035 годзе да 7-9 мільёнаў барэляў за суткі супраць 12 мільёнаў у 2019 годзе. Гэта прыкладна на 13% менш за леташні даваенны прагноз.
Страта рынку звязана не толькі з санкцыямі. Рашэнне Пуціна ўвесці для Еўропы жорсткі ліміт газу пазбавіла Расію статусу надзейнага пастаўшчыка. Энергетычны крызіс, выкліканы дзеяннямі Крамля, прывёў да яшчэ трох важных наступстваў.
1. Спачатку Еўропа пачала эканоміць і здолела знізіць спажыванне газу на 25%.
2. Затым Захад спытаў: ці правільна спадзявацца на сыравінныя аўтакратыі? І ён засяродзіўся на аднаўляльных крыніцах энергіі, самазабеспячэнні рэсурсамі і энергазберажэнні.
3. І, нарэшце, крызіс зрабіў свет бяднейшым і падарваў рост попыту на галоўны расійскі тавар — нафту і газ.
Такім чынам, уварванне Пуціна ва Украіну не толькі пазбавіла Расію долі рынку, але і скараціла той самы рынак, з якога яна атрымала палову ўсіх прыбыткаў.
Многія краіны не далучыліся да санкцый. Ці заменяць яны страчаны Захад Расіяй?
Не, не заменяць. Захад — каля 60% сусветнай эканомікі, Кітай — менш за 20%, Расія — толькі 2%. З гэтага вынікаюць тры важныя высновы.
Па-першае, да вайны Расія гандлявала з усім светам. Цяпер палова свету закрытая для яе (цалкам ці часткова), а гэта самая развітая частка свету, крыніцы інвестыцый і ноу-хау. Замест ЗША (25% сусветнай эканомікі) і Еўрасаюза (17%) асноўнымі партнёрамі Расіі, акрамя Кітая, сталі Індыя (3,5%), Блізкі Усход (5%), Афрыка (3%) і Турцыя (менш за 1%).
Па-другое, Кітай значна большы, багацейшы, больш агрэсіўны і бліжэй да ўсіх партнёраў Расіі. Яго эканоміка ў 10 разоў большая за расійскую, а залежнасць ад расійскіх энергарэсурсаў значна меншая, чым у даваеннай Еўропы. Адрэзаная ад Захаду, Расія з малодшага гандлёвага партнёра Кітая ператварылася ў васала.
Па-трэцяе, росквіт Кітая, Індыі і іншых краін, якія развіваюцца, залежыць ад доступу да заходніх рынкаў, тэхналогій і грошай. Яны не гатовыя сварыцца з Захадам дзеля Расіі, а пагроза дадатковых санкцый з боку ЗША і Еўрасаюза прымушае іх быць асцярожнымі ў любых кантактах з Крамлём.
Захад пакуль не ўводзіў другасных санкцый, таму што ўвогуле ён не супраць таго, каб Кітай, Індыя ці Казахстан скарысталіся тым цікавым становішчам, у якое Пуцін паставіў Расію, і атрымалі зніжкі на сыравіну або перапрадалі імпартныя тавары расіянам па больш высокай цане.
Расія паступова стварае новыя каналы пастаўкі санкцыйных тавараў і знаходзіць пакупнікоў на эмбаргавыя тавары. Але за імпарт трэба плаціць больш, чакаць даўжэй і ахвяраваць якасцю. А прыбыткі ад экспарту змяншаюцца, бо новых пакупнікоў становіцца меней, яны бяднейшыя, да іх везці тавар складана і дорага.
Чаму санкцыі не абвалілі рубель?
Спачатку курс упаў. Але ЦБ РФ увёў жорсткія забароны, і калі іх знялі, рубель ужо не быў тым, старым. Пад ціскам санкцый абменны курс перастаў быць рынкавым у ранейшым разуменні.
«Гэта значыць, замежныя інвестары больш не могуць інвеставаць у рублёвыя актывы», — піша Іцхокі ў апошнім аглядзе для праекта «Re: Russia. Баланс экспарту і імпарту».
Калі адновіцца імпарт і зменшыцца экспарт, курс рубля будзе зніжацца, асабліва калі ЦБ зэканоміць валюту і пачне друкаваць грошы для фінансавання вайны.
«Моцны рубель не азначае, што санкцыі неэфектыўныя, — згодны эканамісты Еўрапейскага даследчага цэнтра імя Брэйгеля. — У прынцыпе, цяперашні курс рубля не адлюстроўвае стану расійскай эканомікі. Хутчэй, гэта сведчыць аб тым, што рубель аказаўся ў ізаляцыі ад сусветнай фінансавай сістэмы з-за фінансавых санкцый».
«Санкцыі — гэта як антыбіётыкі. Яны крытычна важныя, але калі перастарацца, з'яўляецца супраціўленне. Яго прыкметы ўжо бачныя».
Якія яшчэ санкцыі можа ўвесці Захад?
Кожны наступны раўнд гандлёвых і фінансавых санкцый усё больш закранае і сам Захад. Усе простыя і не вельмі рашэнні ўжо прыняты, а саюзнікі, перш за ўсё еўрапейцы, не спяшаюцца пашыраць абмежаванні. Яны прапануюць засяродзіцца на правапрымяненні, закрыцці шчылін і стварэнні новага ўсёабдымнага механізму санкцый для ўсіх, а не рабіць яго больш балючым.
Тым больш што для ўзгаднення рашучых мер ЕС патрэбна аднадушнасць 27 краін, у кожнай з якіх свае інтарэсы і стаўленне да пуцінскай вайны.
Поўная ізаляцыя ўсіх расійскіх банкаў ад заходняй фінансавай сістэмы таксама нерэальная, бо нейкім чынам трэба разлічвацца за тавары, якія не падпадаюць пад санкцыі: прадукты, лекі, металы і шмат чаго іншага.
Галоўны козыр Захаду — другасныя санкцыі. Гэта калі ўсім краінам, якія не падпісаліся пад санкцыямі, прапануецца выбіраць — альбо выконваць іх і развітвацца з Расіяй, альбо стаць яе саюзнікамі, трапіць пад санкцыі і страціць доступ на рынкі ЗША і Еўропы.
Дагэтуль улады заходніх краін не казалі пра магчымасць прымянення другасных санкцый без маштабнай эскалацыі расійскай агрэсіі.
Пераклад «НЧ»