«Расійская імперыя — гэта турэмная дысцыпліна замест дзяржаўнага ладу»
«Лента.ру» працягвае вывучаць «31 спрэчнае пытанне» расійскай гісторыі, якія павінны быць уключаны ў адзіны школьны падручнік. Пытанне пад нумарам восем гучыць так: «Фундаментальныя асаблівасці сацыяльнага і палітычнага ладу Расіі (прыгоннае права, самадзяржаўе) у параўнанні з дзяржавамі Заходняй Еўропы».
Каб адказаць на гэтае пытанне, «Лента.ру» вырашыла паглядзець, якой Расію бачылі еўрапейцы - але не тыя, што пасяліліся тут, узяўшы сябе русіфікаваны імёны, а тыя, хто звязваць свой лёс з Расіяй не планаваў і мог судзіць пра яе здалёку.
«[Рускі] народ... аддаецца ляноце і п'янству, не клапоцячыся ні аб чым больш, акрамя дзённага пражытку», — так пра рускіх пісаў вядомы англійская дыпламат і падарожнік Джайлс Флэтчар, якія
наведаў царскую Расію ў канцы XVI стагоддзя ў гады праўлення Фёдара Іаанавіча. Водгук гэты, на першы погляд вельмі негатыўны, на самай справе далёка не самы рэзкі з усяго таго, што замежнікі пісалі
пра Расію і яе насельніцтва.
У сваіх апісаннях прышэльцы з Заходняй Еўропы рэдка калі гаварылі пра рускіх з сімпатыяй. Флэтчар, нягледзячы на відавочнае незадавальненне з нагоды распаўсюджанага сярод народа п'янства,
быў рэдкім выключэннем: чаго каштуюць яго словы пра тое, што рускія, нягледзячы на свае недахопы, «здольныя пераносіць ўсякія працы».
Западозрыць у сімпатыях да рускага народу іншых замежнікаў, якія пабывалі ў Расіі, куды больш складана. Галандскі падарожнік і карабельны майстар Ян Янсен Стрэйс, які прыехаў у Расію ў другой
палове XVII стагоддзя і таксама не абышоў увагай схільнасць насельніцтва да спіртнога, выкарыстаў значна больш жорсткія выразы. «Яны называюць гарэлку віном і лічаць яе самым ганаровым
напоем; яе п'юць без разбору мужчыны і жанчыны, духоўныя і свецкія, дваране, гараджане і сяляне, да і пасля ежы, цэлы дзень, як у нас віно», — пісаў Стрейс , якому звычаі рускіх былі відавочна не па душы.
Зрэшты, агіду ў замежнікаў выклікала не толькі павальнае п'янства, але і варварскія норавы. «Маскавіцянам чужыя мяккасць і пачцівасць іншых
народаў», — запэўніваў Стрэйс. Аднак калі звадлівасць
рускіх і іх звычка да брыдкаслоўя галандца відавочна раздражнялі, то метады, якія ўжываліся да правініўшыхся, прыводзілі яго ў самы сапраўдны жах. Сустрэўшы чалавека, якi панёс пакаранне, Стрэйс
напісаў: «У мяне валасы сталі дыбам, да таго ён быў разадраны: мяса вісела шматкамі, кроў згарнулася ад холаду і замерзла. Я не думаю, каб хто-небудзь з маіх суайчыннікаў перажыў падобнае
пакаранне».
Жорсткасць нораваў у Расіі прымеціў і Адам Алеарый — нямецкі
гісторык, падарожнік і дыпламат, які пабываў у Масковіі ў тым жа XVII стагоддзі: па яго словах, «рускія па прыродзе жорсткія». Пры гэтым «жорсткімі» немец перш за ўсё лічыў халопаў, з-за чаго іх «прыходзіцца
трымаць пастаянна пад жорсткім і суровым ярмом і прымусам і пастаянна прымушаць да працы, звяртаючыся да бізуна».
Зрэшты, не ўсе замежнікі згаджаліся з тым, што рускія прыгонныя заслугоўвалі падобнага да сябе стаўлення. Французскі манархіст Астольф дэ Кюсцін, вынікам візітаў якога ў Расію стала кніга
«Расія ў 1839 годзе», з агідай і нават нявер'ем пісаў пра тое, што «[рускі селянін] — рэч, якая належыць пану». Следства ж такога стану рэчаў ярка адлюстраваў
Флэтчар, па назіраннях якога «няма слугі або раба, які б больш баяўся свайго гаспадара або які б знаходзіўся ў большым рабстве, чым тутэйшы просты народ». Па меркаванні ж Стрэйса,
рабская псіхалогія настолькі моцна прыжылася ў Расіі, што сяляне ўжо проста не маглі жыць неяк па-іншаму: «Яны так прывыклі да свайго рабства, што, атрымаўшы свабоду пасля смерці свайго
гаспадара або па дабрыні яго, зноў прадаюць сябе ў рабства».
Але не толькі сялян замежнікі лічылі рабамі. Вось, напрыклад, як бачыў сітуацыю Алеарый: «рабамі і прыгоннымі з'яўляюцца усе яны. Звычай і нораў іх такі, што перад іншым
чалавекам яны прыніжаюцца, праяўляюць сваю рабскую душу, зямно кланяюцца шляхетным людзям, нізка нагнуўшы галаву — аж да самай зямлі і кідаючыся нават да ног іх». Відавочна, што словы немца
тычыліся далёка не толькі прыгонных, а практычна да ўсіх вышэйшых саслоўяў.
Нават Флэтчар, які відавочна спачуваў запалоханым прыгонным і з вялікім незадавальненнем ставіўся да памешчыкаў, якія давялі іх да такога стану ды іншых прадстаўнікоў больш высокіх саслоўяў,
прызнаваў прыгнечанасць становішча апошніх. Распавядаючы пра тое, як саноўнікі паводзілі сябе з уладу маючымі, ангелец падкрэсліваў, што нормай лічылася «называцца і падпісвацца халопамі,
гэта значыць іх прыгоннымі людзьмі, або рабамі».
Часам жа замежнікі наогул не рабілі розніцы паміж прыгоннымі і іх гаспадарамі, лічачы іх аднолькава прыгнечанамі і гатовымі падпарадкоўвацца больш моцным. Менавіта такім насельніцтва Расіі бачыў
дэ Кюсцін: «Аб усіх рускіх, якое б месца яны ні займалі, можна сказаць, што яны упіваюцца сваім рабствам».
Нарэшце, дасталася ад еўрапейцаў і рускім царам, чыё кіраванне, па словах Флэтчара, было «чыста тыранічным» і нават «варварскім», а сама краіна, як лічыў
Алеарый, была ні чым іншым, як «паліцэйскай дзяржавай». «Цар забіваў каго хацеў, біў каго хацеў, узвышаў каго хацеў, прыніжаў каго хацеў», — пісаў немец.
Глыбока засмучаны ўбачаным у Расіі, дэ Кюсцін быў свята ўпэўнены, што ў гэтай краіне ў прынцыпе ніхто не можа быць вольны. «Расійская імперыя — гэта турэмная дысцыпліна замест дзяржаўнага ладу», — змрочна канстатаваў француз. Галоўным жа злыднем, па віне якога ўсе людзі апынуліся
ўшчэнт запужанымі і загнанымі ў кут, ён лічыў правіцеля: «Тут дзейнічаюць і дыхаюць толькі з дазволу імператара ці па яго загадзе» .