Дом, які пабудаваў Кадафі: спадчына карупцыі і тэрору

У гэты дзень у 1942 годзе нарадзіўся будучы дыктатар Муамара Кадафі, які сцвярджаў, што з'яўляецца архітэктарам новай Лівіі. Тым не менш, план, якога ён прытрымліваўся, быў азмрочаны гнюснымі падзеямі, якія прывялі да страшэннай карупцыі і эры тэрору.

Міраж рэвалюцыі

Малады афіцэр, які ў 1969 годзе зьдзейсьніў дзяржаўны пераварот супраць лібійскай манархіі, абяцаў бліскучае разьвіцьцё сацыялістычнай рэвалюцыі. Кадафі сфармуляваў ідэялёгію, якая, здавалася, кідала выклік заходняму імперыялізму. Ягоная знакамітая «Зялёная кніга» выклала трэцюю тэорыю — альтэрнатыву як капіталізму, так і камунізму. Па сваёй сутнасьці, гэта павінна была быць эгалітарная сістэма, якая адстойвала правы масаў і пазьбягала традыцыйных атрыбутаў дзяржаўнасьці, бюракратыі і прадстаўнічай дэмакратыі.

Аднак рэальнасьць была кардынальна іншай. Самі прынцыпы, якія адстойвала «Зялёная кніга», сталі прыладамі прыгнёту. Замест таго, каб пашырыць магчымасьці працоўных масаў, Кадафі сканцэнтраваў уладу ў сваіх руках. За грамадзянамі сачылі, іншадумства жорстка зьнішчалася, а сумна вядомыя рэвалюцыйныя камітэты сталі прыладай запалохваньня.

З эканамічнага пункту гледжаньня «Зялёная кніга» Кадафі прапаноўвала форму сацыялізму, пры якой багацьце павіннае было пераразьмяркоўвацца, каб забясьпечыць кожнаму лібійцу доступ да жыльля, адукацыі і аховы здароўя. Нягледзячы на тое, што ў першыя гады кіраваньня Кадафі ў краіне назіраўся значны рост разьвіцьця інфраструктуры, багацьце ад велізарных запасаў нафты паступала ў скарбонку Кадафі і ягонага бліжэйшага атачэньня.

Эгалітарная мара неўзабаве сутыкнулася з эканамічнай лакмусавай паперкай. Маючы столькі нафты, Лібія магла стаць афрыканскім прыкладам росквіту. Кадафі абяцаў выкарыстаць гэтыя багацьці на карысьць народу. Народ, праўда, не заўважыў.

Заглушыць рэха нязгоды

З самага пачатку рэвалюцыйная рыторыка Кадафі была напоўненая абяцаньнямі такога грамадзтва, дзе голас кожнага лібійца будзе мець значэньне. «Народныя сходы» і сістэма «Джамахірыі», якія рэклямаваліся як наватарскія формы наўпроставай дэмакратыі, нібыта былі распрацаваныя, каб даць кожнаму грамадзяніну права выказвацца адносна кіраваньня дзяржавай.

«Рэвалюцыйныя камітэты», першапачаткова створаныя для прапаганды ідэалаў рэвалюцыі, ператварыліся ў тэрарыстычныя групоўкі. Яны ўзялі на сябе абавязак адсочваць падазраваных у іншадумстве. Тых, хто адважваўся выказваць супрацьлеглыя погляды ці нават выношваў падазрэньні ў такіх поглядах, абвяшчалі ворагамі рэвалюцыі.

Адным з самых страшэнных сымбаляў рэпрэсій стала сумна вядомая турма Абу Салім у Трыпалі. Гісторыі з гэтага засьценка насычаныя катаваньнямі, пазасудовымі забойствамі. Разьня 1996 году, калі за адзін дзень былі жорстка забітыя больш за 1200 зьняволеных, служыць яскравым прыкладам дзеяньня «Джамахірыі».

Ад героя да тэрарыста

Пасьля дзяржаўнага перавароту 1969 году, у выніку якога быў зрынуты кароль Ідрыс I, Кадафі паўстаў на чале краіны як харызматычны рэвалюцыянэр з панарабскімі амбіцыямі. Ягоныя палымяныя прамовы, прасякнутыя антыімпэрыялістычнай рыторыкай, разглядаліся некаторымі на Захадзе як увасабленьне посткаляніяльных настрояў. Нафтавае эмбарга 1970-х гадоў, часткова пад уплывам рашэньняў Кадафі, яшчэ больш паказала ягоны патэнцыял уплываць на сусьветную энэргетычную палітыку.

Першапачатковыя адносіны Захаду з Кадафі былі ў пэўнай ступені прагматычнымі. Запасы нафты ў Лібіі былі прываблівымі. У тыя першыя гады некаторыя разглядалі Кадафі як чалавека, які нягледзячы на сваю шалёную рыторыку мог весьці дыялёг.

Аднак з пачаткам 1980-х гадоў гэта няўпэўненае збліжэньне пачало распадацца. Гарачая падтрымка Кадафі розных ваяўнічых груповак, яго датычнасьць да міжнародных тэрарыстычных актаў і праграма па вытворчасьці хімічнай зброі намалявалі зусім іншы партрэт.

Кроў за нафту

Нафта спрыяла хуткаму разьвіцьцю краіны ў 1970-х і 1980-х гадах і пераўтварыла пераважна бедуінскае грамадзтва ва ўрбанізаваную нацыю. Але з іншага боку, даходы ад нафты замест таго, каб спрыяць усёй дзяржаве, умацоўвалі культ асобы Кадафі.

У 1970-х гадах ён нацыяналізаваў нафтавы сектар, захапіў актывы заходніх кампаніяў і адыграў істотную ролю ў стварэньні АПЕК.

Нафтавая дыпляматыя Кадафі была такой жа непрадказальнай, як і сам дыктатар. Нягледзячы на тое, што ён часта крытыкаваў заходні імпэрыялізм, ён быў ня супраць весьці справы з тымі самымі дзяржавамі, якія крытыкаваў паўгадзіны таму.

Цёмным бокам гэтай нафтавай дыпляматыі быў удзел Лібіі ў шматлікіх канфліктах у Афрыцы і на Блізкім Усходзе.

Кароль каралёў?

Акрамя свайго непасрэднага панаваньня, Кадафі выношваў бачаньне аб'яднанага афрыканскага кантынэнту — зь ім, што нядзіўна, на чале. Ягонае імкненьне быць каранаваным «Каралём каралёў» Афрыкі было сымбалем ягонай маніі вялікасьці.

Праэкт Афрыканскага Зьвязу Кадафі быў вельмі амбіцыйным. Ён прадугледжваў стварэньне адзінай афрыканскай ваеннай сілы, адзінай валюты і адзінай палітычнай структуры — усё гэта, па задуме Кадафі, павінна знаходзіцца пад кіраўніцтвам або ўплывам Лібіі. Грандыёзныя сустрэчы на вышэйшым узроўні, якія ён арганізоўваў, часта ў шыкоўных намётах, што сымбалізавалі ягоныя бедуінскія карані, былі дэманстрацыяй непамерных жаданьняў.

Шматлікія афрыканскія лідэры сустрэлі ідэю Кадафі са скептыцызмам, калі не адкрытай насьмешкай.

Міжнародны тэрарызм

Выбух рэйсу Pan Am над Локербі ў Шатляндыі ў сьнежні 1988 году стаў жорсткім і крывавым прыкладам дзяржаўнага тэрарызму. Выбух забраў жыцьці 270 нявінных мірных жыхароў.

Хоць рэжым Кадафі першапачаткова адмаўляў сваю датычнасьць, маса доказаў, старанна сабраных і пацьверджаных, адназначна паказвала на лібійскіх агентаў. Міжнародная рэакцыя была хуткай і адназначнай. Супраць Лібіі былі ўведзеныя бязьлітасныя санкцыі.

У пачатку 2000-х гадоў Кадафі адмовіўся ад зброі масавага зьнішчэньня, узяў на сябе адказнасьць за выбух у Локербі і выплаціў кампэнсацыі сем'ям ахвяраў. Такія жэсты прывялі да паступовага зьняцьця міжнародных санкцыяў і нават да асьцярожнага аднаўленьня ўзаемадзеяньня з заходнімі краінамі.

Выбух на дыскатэцы La Belle ў Бэрліне ў 1986 годзе, мішэньню якога былі амэрыканскія вайскоўцы, быў яшчэ адным змрочным учынкам сябра Лукашэнкі.

Шматлікія палестынскія тэрарыстычныя групоўкі таксама атрымлівалі фінансаваньне ад Кадафі. Ён адмаўляўся прызнаць права на існаваньне Дзяржавы Ізраіль. Мэтай Кадафі, як і сёньняшніх тэрарыстаў з Хамас, было зьнішчэньне габрэяў дашчэнту.

Канец эры

Больш за чатыры дзесяцігодзьдзі Лібія знаходзілася ва ўладзе аўтакратыі Кадафі. Ягонае праўленьне характарызавалася спалучэньнем параноі, заняпаду ў эканоміцы і няспыннага зьнішчэньня любога падабенства апазыцыі. Як і іншыя дыктатары, Кадафі прыняў маўчаньне рэпрэсаванага насельніцтва за маўклівую згоду, што стала яго фатальнай памылкай, якая каштавала яму жыцьця.

Арабская вясна, якая пачалася ў Тунісе напрыканцы 2010 года і хутка распаўсюдзілася па ўсім арабскім сьвеце, стала фонам, на якім адбылося паўстаньне ў Лібіі.

Усярэдзіне краіны карупцыя, кумаўство і паўсюдныя парушэньні правоў чалавека паспрыялі імклівай сьмерці дыктатуры і дыктатара. Люты 2011 году стаў пачаткам канца для Кадафі. Пратэсты ўспыхнулі ў горадзе Бенгазі на ўсходзе краіны і хутка распаўсюдзіліся на іншыя часткі краіны. Адказ Кадафі быў прадказальна жорсткім. Замест таго, каб пачуць пратэстоўцаў, ён назваў іх «пацукамі» і «тэрарыстамі» і паабяцаў ачысьціць Лібію «дом за домам».

Міжнародная супольнасьць, устрывожаная зьверствамі Кадафі і ягонымі пагрозамі разьвязаць далейшы гвалт супраць уласнага народу, умяшалася. Кааліцыя на чале з НАТА ўвяла над Лібіяй беспалётную зону і нанесла авіяўдары па ваенных аб'ектах Кадафі.

Кульмінацыя рэвалюцыі надышла ў кастрычніку 2011 году. Пасьля некалькіх месяцаў жорсткіх баёў сілы паўстанцаў пры падтрымцы авіяцыі НАТА захапілі сталіцу Трыпалі. Кадафі, які хаваўся, у рэшце быў знойдзены і схоплены ў сваім родным горадзе Сірт.

Ягоную ганебную сьмерць бачылі мільёны. Зьбіты, а потым і забіты былы дыктатар сышоў у нябыт.