Янка Брыль: Пад сонцам найвышэйшай пробы
25 ліпеня 2006 года адышоў у вечнасць народны пісьменнік Янка Брыль. Досвед Брыля, набрынялы талстоўскай традыцыяй, сведчыць, што здзяйсненне стылістычнай рэвалюцыі магчымае і ў самы неспрыяльны час.
Мяне даўно не пакідае пытанне, можа быць, нават загадка трывалай звязанасці Брыля і Стральцова. У адным з тэкстаў Валянціна Акудовіча ёсць прыпамінак пра тое, як Стральцоў намаўляў маладога крытыка напісаць эсэ пра Янку Брыля: “Чаму менавіта пра яго? Хіба якое свята ці юбілей?”. “Янка Брыль — гэта заўсёды свята”, — быў адказ.
Тут жа і ўспамін Анатоля Кудраўца, як разбіраўся пасля смерці загадчыка аддзела крытыкі часопіса “Нёман” Міхася Стральцова працоўны пісьмовы стол, і ў шуфлядзе знайшлося некалькі выразак, лістоў, рукапіс вершаў і — вялікі фотаздымак Івана Антонавіча, беражліва схаваны ў кардонную тэчку.
Шмат што сыходзіцца ў гэтай звязанасці двох сёлетніх юбіляраў, якія абодва — заўсёднае нашае свята. Любоў да слова, а не да тысячы знакаў. Прыманне быцця, хоць і ў глухой, зацятай з ім спрэчцы. Але, мабыць, найперш — штохвіліннае чаканне той успышкі, дзеля якой усё “стала быць”. Бо як успышка, эпіфанія, нараджае тэкст, так яна мусіць і нарадзіць чытача, “паяднаць пачатак і канец”.
Досвед Брыля, набрынялы талстоўскай традыцыяй, сведчыць, што здзяйсненне стылістычнай рэвалюцыі магчымае і ў самы неспрыяльны час. Рэч не ў абстрактным “лірызме прозы”, а менавіта — у сінтаксісе і рытме, на якіх у літаратуры трымаецца многае:
“Пpыгoжaя былa гэтa шэpaя, вeльмi жыццёвaя, нaтypaльнaя пpacтaтa, гэтaя яшчэ ўcё нe pacтpaчaнaя ciлa, якyю i нe выcyшылi, i нe пpыглyшылi дзeвяць дзecяткaў бoльш кaтapжныx, чым paдacныx, гaдoў. Пpыгoжы быў пoзipк cвeтлa-блaкiтныx вaчэй пaд гycтымi, ciвымi бpывaмi, вaчэй aдкpытыx i чыcтыx, як caмo бяcxмapнae нeбa, пaўтopaнae ў кpынiчным люcтpы бяcкpaйнягa вoзepa. Пpыгoжы быў, ypэшцe, yвecь гэты звычaйны, бyдзённы мaлюнaк: вялiкaя чopнaя лoдкa нa вaдзянoй пycтынi, y лoдцы — шэpы дзeд i cвeтлeнькaя ўнyчкa, a зa кapмoй, нa бyкcipы, — дoўгae cacнoвae бepвянo i яшчэ дaўжэйшы тpoxкyтнiк pacтpывoжaнaй вaды".
Шасцідзясятнікі “філалагічнага пакалення”, якія, паводле Стральцова, зачытваліся “Надпісам на зрубе”, дзякуючы Брылю вельмі добра сталі разумець змену пісьменніцкай задачы. Бо цяпер важна было не нашрайбаць вытворчы раман ці франтавую эпапею, а — добра, ужываючы найлепшую еўрапейскую оптыку, выпісаць адзін, другі канкрэтны абзац, скласці з іх трывожна-радаснае, цэльнае апавяданне. Так, як гэта робіць Янка Брыль, кідаючы свой позірк, напрыклад, і на зборышча вясковых катоў, якія чакаюць на беразе прышвартоўкі рыбацкай брыгады:
“Каты — залежна ад узросту — то нецярпліва пахаджалі, задраўшы хвасты, церліся каля гаспадарскіх ног і па-блазенску дакучліва вякалі, то стрымана, салідна аблізваліся, жмурачы лянівыя вочы.
Толькі адзін, найбольш бывалы і вопытны тыграў сваяк, вядомы на ўсю вёску валацуга і злодзей Цярэшка сядзеў воддаль, на зялёным прыгорку, цікуючы і на ваду, і на сушу з аднолькавым скепсісам на вусатым мурле”.
Падобная дэталізацыя, дзякуючы моцнай оптыцы, не магла не прыводзіць да ўскладнення сінтаксісу, але яна і падштурхоўвала аўтара да разумення самакаштоўнасці эпізоду, аднаго назірання, у якім знойдзеш і свой сюжэт, архітэктоніку, з амаль невычэрпнай крыніцай аздобаў, і магчымасць ствараць наўзамен дынамічнай, вельмі часта паспешлівай прозы — вітраж разасобленых эцюдаў, па-майстэрску складзеных у адно кампазіцыйнае цэлае: кнігу.
І гэта можа стаць кнігай пра нястрачаны час і пра зафіксаванага на ягоным тле асобнага чалавека. Які выслухаў сотні чужых біяграфій і зрабіў іх часткай сваёй. Які захаваў на крышталіках сотні краявідаў, запомніў водар ручая, акіяну, лесу і горнай вяршыні.
Такой кнігай мне бачыцца “Жменя сонечных промняў” — маленечкі прамакутнік шэсцьдзясят пятага году ў каларытным афармленні Барыса Заборава. Гэта шасцічасткавая ўверцюра, распачатая матывамі чалавечай унікальнасці, рознасці і роўнасці перад сыходам, праведзеная праз аповеды пра кніжнасць і пачутыя трапныя выслоўі, праз медытацыі над з’явамі прыроды і карнавальныя арабескі жартаў — да запісаў пра дзяцей, у чыіх вачах бясконца адлюстроўваецца будучыня.
У прадмове Брыль піша, што збіраў сваю кнігу дваццаць пяць гадоў, яшчэ з даваеннага, заходнебеларускага часу.
Гэты непрыдуманы свет меў такую “памяць жанру”, што засланяліся суцэльна ўсе магчымыя роды і віды літаратуры. З галасоў, укладзеных у кнігу “Я з вогненнай вёскі…” і ў вітражы мініяцюр, вырас і наш поліфанічны беларускі Нобель — з такой жа ўвагай да дэталі, адчуваннем сюжэтнасці і вусцішнасці быцця. Сімвалічна, што менавіта Янка Брыль напісаў прадмову да першай кнігі Святланы Алексіевіч на беларускай мове.
Магчыма, толькі калі збярэцца ў адно ўсё напісанае Янкам Брылём, нарэшце прыйдзе ўсведамленне, якога маштабу пісьменніка мы маем. Пакуль жа аматары-бібліяфілы знаходзяць ціхую радасць у адшукванні невялікіх брылёўскіх зборнічкаў, у кожным з якіх абавязкова знойдзеш красу і спажытак для душы.
“Нельга пісаць інтэлектам, трэба быць унутры пісьма, пражыць жыццё над друкаркай, разумееце?” — пытаўся аднойчы Рэй Брэдберы ў журналіста.
Я думаю, Брыль бы зразумеў, пра якое пісьмо і якую друкарку ідзе гаворка.
Бо і сам пражыў такое жыццё — пад сонцам найвышэйшай пробы.