«Без цэнзуры, вельмі жорстка». У Германіі выйшла кніга ўраджэнца Беларусі пра наш пратэст і гвалт сілавікоў

Віталь Алексяёнак нарадзіўся ў Вілейцы, вучыўся ў Мінску, а пазней, пасля заканчэння кансерваторыі ў Санкт-Пецярбургу — жыве ў Германіі, дзе з сезона 2017 года працуе дырыжорам аркестра Мюнхенскага ўніверсітэта. Летам мінулага года Віталь прыехаў на радзіму і больш за месяц правёў у гушчы падзей. А нядаўна ў выдавецтве S. Fisher выйшла яго кніга аб пратэстах — «Белыя дні Мінска. Нашы мары аб свабоднай Беларусі».


Пра тое, як пісалася гэтая хроніка, што спадабалася ў ёй Святлане Алексіевіч і чым немцы захапляюцца ў беларусах, музыка і пісьменнік распавёў у інтэрв'ю «Салідарнасці».
— Беларусы наўрад ці прачытаюць вашу кнігу прама цяпер, тым больш цікава — пра што яна?
— Яна напісана пра нас — але для нямецкага чытача, для людзей, якія не вельмі добра разумеюць, што адбывалася і што адбываецца ў Беларусі. Акрамя дакументальнай хронікі, я распавядаю пра падзеі са сваёй перспектывы, пра тое, што адбывалася асабіста са мной.
Частка кнігі апісвае падзеі ад пачатку пандэміі да пачатку восені: як змянялася стаўленне да пандэміі, што рабіла ўлада — дакладней, чаго яна не рабіла, як самаарганізаваліся людзі, потым — як пачалася палітычная кампанія 2020-га, як ішоў збор подпісаў за кандыдатаў, першыя затрыманні і рэпрэсіі. Гэта значыць, апісаны кантэкст.
Паралельна я распавядаю гісторыю свайго сталення. Я ж нарадзіўся ў 1991 годзе, гэта значыць мне столькі ж гадоў, колькі Беларусі, і я ў сваім жыцці не бачыў іншага ўрада — мне было тры гады, калі прыйшоў да ўлады гэты чалавек, з таго часу іншага не было.
Я пішу пра тое, як вырас пры нашай дыктатуры і доўгі час не меў крытычнага мыслення, думаў, «можа быць, так і трэба». Але з цягам часу зразумеў, што бывае па-іншаму, што вакол нас іншыя краіны, у якіх жывуць па-іншаму, і часта нашмат лепш, чым мы.

І калі спачатку я быў абсалютна апалітычным чалавекам, то паступова пачаў цікавіцца палітыкай, усё больш усведамляючы, што яна-та цікавіцца намі ў любым выпадку. У 2010 годзе пасля прэзідэнцкай кампаніі пайшоў на Плошчу Незалежнасці (як раз тады жыў у Мінску і бачыў, як жорстка разганялі пратэст, потым — як у красавіку 2011 года «расследавалі тэракт» у метро — увесь гэты жудасны бок медаля…
Я шчыра распавядаю ў кнізе, як у 2011 годзе эміграваў з краіны і доўга не вяртаўся, як беларусы замежжа не цікавіліся Беларуссю і адзін адным. Усяго некалькі гадоў таму я сам пачаў глыбей вывучаць нашу гісторыю і культуру, пачаў больш размаўляць па-беларуску, калі бываў на радзіме.
Але 2020 год для ўсіх нас, вядома, стаў цалкам новым скокам усвядомленасці і салідарнасці. Уласна, і ў кнізе я пераходжу ад папярэдніх гадоў да падзей мінулага года ў Беларусі. Улетку 2020-га, у чэрвені-ліпені, я быў актывістам у Германіі — арганізаваў адну з першых дэманстрацый у Берліне.

— «DeutscheWelle« пісала, што больш за 150 чалавек сталі ў ланцуг салідарнасці каля фрагмента Берлінскай сцяны, як сімвала падзелу і адсутнасці свабоды…
— Так, гэта было як раз у чэрвені. Я распавядаю гэтую гісторыю на старонках кнігі — не толькі пра тое, як прайшла сама дэманстрацыя, а як беларусы Германіі арганізаваліся, пазнаёміліся (вось ужо праўда, мы не ведалі адзін аднаго да гэтага лета).
У нейкі момант я ўсё больш пачаў разумець, што мы многае робім тут — маем зносіны з палітыкамі бундэстага і Еўрапарламента, з прэсай, з грамадскасцю, з беларусамі ва ўсім свеце, але самыя важныя падзеі адбываюцца ў Беларусі. Таму паляцеў галасаваць на радзіму, і з пачатку жніўня да сярэдзіны верасня я быў у Мінску.
— Практычна ў эпіцэнтры...
— Мяне не затрымлівалі, я не трапляў у турму, але быў вельмі блізкі — і да тых, хто трапляў пад «хапун», і да таго, каб нас з сябрамі таксама затрымалі. Я стаяў з плакатам, калі яшчэ мала хто з імі выходзіў, потым быў на ўсіх вялікіх маршах. Увогуле, перажыў усё тое, што і тысячы іншых беларусаў.
Я таксама распавядаю, што і дзе адбывалася не толькі ў Мінску, а наогул у Беларусі, якія акцыі салідарнасці: жаночыя маршы, студэнты, медыкі…
У верасні я вярнуўся ў Германію. І ў эпілогу кнігі ёсць, зноў жа для нямецкага чытача, адчуванне кантрасту — калі ты нібы трапляеш у іншую рэальнасць, дзе ўсім ёсць справа да пандэміі і мала хто разумее, што ў гэты час адбываецца ў Беларусі.
Я бачыў, што тут людзі часцяком не цэняць тое, што ў іх ёсць, забыліся, якім коштам на самай справе здабываецца дэмакратыя, а ў Беларусі кожны дзень на ўласнай шкуры мы вельмі жыва гэта перажываем.
***
— Першым чытачом кнігі пасля выдаўца стала лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры Святлана Алексіевіч. Вы пісалі, што яна цёпла адгукнулася аб вашым пісьменніцкім дэбюце?
— Так, дзіўным чынам мы ўжо тут, у Берліне, пазнаёміліся са Святланай Алексіевіч, і яна прачытала маю кнігу. Яна хваліла мой стыль, адзначыла, што кніга ёй спадабалася і што гэта першая нямецкамоўная хроніка, сабраная і напісаная адным аўтарам. Параіла, дарэчы, працягваць пісаць — можна сказаць, блаславіла.
— А як адрэагавалі вашы знаёмыя немцы — тыя, для каго і пісаліся «Die weissen Tage in Minsk»?
— Я атрымліваў шмат розных паведамленняў і ад знаёмых, і ад малазнаёмых людзей. Ім вельмі спадабалася кніга. Хоць, напэўна, тут будзе не вельмі дарэчы слова «спадабалася«, хутчэй, уразіла. Бо ў сярэдзіне кнігі, у самым яе цэнтры, апісаны гвалт 9-12 жніўня.
Я размаўляў з людзьмі, якія трапілі на Акрэсціна ў тыя дні, сабраў і задакументаваў вельмі шмат гісторый, што рабілі амапаўцы — і пісаў пра гэта ўсё без цэнзуры, вельмі жорстка. Вядома, гэта цяжка чытаць, і людзі былі ў шоку — немцы не маглі сабе ўявіць, што такі жах адбываецца ў ХХІ стагоддзі па суседстве з Германіяй, з Еўрасаюзам…
З іншага боку, нямецкія чытачы былі неверагодна натхнёныя адвагай беларускага народа, сілай духу, воляй, і, галоўнае, мірнасцю пратэстаў. Вось гэтая прыгажосць, мастацтва, крэатыў, прага свабоды — аб усім гэтым яны пісалі мне «Вау!». І гэта не пра кнігу, а пра нас. Мая кніга — гэта мост, і я спадзяюся, мне ўдалося расказаць аб падзеях так, каб немцы натхняліся беларусамі.
— Назву даў выдавец. А якую вы прапаноўвалі?
— Тады яшчэ ніякой, гэта было апошняе, аб чым я думаў — назва была прапанавана, калі я напісаў усяго толькі некалькі старонак. Проста распавёў выдаўцам, што мне важна засведчыць у кнізе, У нас была шырокая перапіска, і зыходзячы з гэтага, яны падабралі некалькі варыянтаў.
Там унізе яшчэ ёсць падзагаловак — «Наша мара аб свабоднай Беларусі». Выдавецтва спачатку напісала «мая мара«, але мне ўдалося пераканаць іх, што менавіта — наша, што гэта вельмі важнае слова.
— Патлумачу, да чаго было пытанне. Такая назва, пра «белыя дні», дзіўным чынам пераклікаецца з песняй Віктара Цоя, чыя кампазіцыя «Пераменаў« стала, нароўні з белымі бранзалетамі, адным з сімвалаў беларускіх пратэстаў.
— Сапраўды, цікава супала. У назве шмат алюзій, бо і Беларусь раней па-нямецку была «Weissrussland» («Белая Расія»), і вельмі шмат белага колеру было на маршах пратэсту — бранзалеты, кветкі, адзенне, бел-чырвона-белы сцяг, белы як сімвал чысціні ... Мабыць, гэта ўсё ж удалая назва.
***
— Беларусы ў Германіі праявілі сябе вельмі актыўна — былі і творчыя акцыі, і маршы ў падтрымку, і пікеты, ледзь не штодзённыя, ля амбасады... Як цяпер адчувае дыяспара цяпер?
— Складана сказаць адназначна, таму што беларусаў тут шмат, і ўсе досыць розныя, я магу казаць толькі пра тых, з кім маю зносіны досыць часта. На мой погляд, людзям за мяжой лягчэй.
З аднаго боку, цяжка бачыць, што адбываецца ў Беларусі — мы гадзінамі чытаем страшныя навіны. Не ведаем, што з гэтым рабіць, і гэтая бездапаможнасць прыгнятае, выклікае моцнае пачуццё віны. А з іншага боку, тыя, хто з'ехаў з Беларусі дастаткова даўно — у іх тут ёсць іншае жыццё, падобнае на нармальнае, не трэба кожны дзень прачынацца ў жывёльным страху, што цябе сёння могуць затрымаць.
Але ёсць і разуменне таго, што мы як раз можам працягваць нешта рабіць, таму што нас не затрымаюць. Беларусы, якія пазнаёміліся летам, адзін аднаго не забыліся і не спыняюцца. Тут вельмі шмат ініцыятыў — інтэнсіўная праца з грамадскасцю, прэсай, стварэнне новых палітычных колаў, якія лабіруюць беларускі парадак дня…
У Берліне, і гэта дзіўна, наогул зрабілі сваё альтэрнатыўнае пасольства. Таму што афіцыйнае пасольства Беларусі нас праігнаравала. Мы ім столькі лістоў адсылалі, столькі разоў спрабавалі выходзіць на кантакт, але амбасада проста зрабіла выгляд, што беларусаў у Берліне не існуе і адказваць нам не трэба.
Дык вось, актывісты арандавалі фургон, упрыгожыўшы яго сімволікай свабоднай Беларусі, прыпаркавалі яго прама насупраць афіцыйнай амбасады і трымалі вахту, хадзілі туды, як на працу, пастаянна праводзілі нейкія мастацкія акцыі, каб прыцягнуць увагу і паказаць розніцу ў стаўленне.
Кожны аўторак у адной з цэркваў Берліна праходзяць службы, звязаныя з Беларуссю, і кожны тыдзень, пачынаючы з лета, беларусы замежжа стэлефаноўваюцца і абмяркоўваюць планы. Усё гэта працягваецца — беларусы Берліна, Германіі, наогул замежжа працягваюць рабіць нешта для краіны і для людзей, і, вядома, вельмі спадзяюцца, што гэта чуваць І адчуваецца.
***
— У вас багаты досвед пераездаў — Мінск, Санкт-Пецярбург, Мюнхен, Берлін, праца ў оперных тэатрах розных краін. Дзе ўсё-ткі адчуваеце сябе, як дома, і сумуеце па родных мясцінах?


— Сумую, вельмі. У Германіі я не да канца адчуваю сябе як дома, мой дом у Беларусі. Гэта ўсведамленне прыйшло нядаўна, літаральна за апошнія гады. Раней, калі я жыў у Пецярбургу, думаў, што мой дом падарожнічае са мной. Але калі пераехаў у Германію, то адчуў, што частка мяне засталася ў Беларусі, і я не магу яе ўзяць з сабой.
У многіх гарадах, дзе я бываю і гуляю па вуліцах, узнікае дэжавю, як быццам знаходжуся ў Мінску. Чамусьці гэта нават не Вілейка, дзе я правёў усё дзяцінства і юнацтва, а менавіта Мінск, дзе я жыў ўсяго тры гады, усплывае перад вачыма.
Можа быць, гэта таму, што ў Мінску прайшлі самыя адчувальныя гады жыцця — я толькі з'ехаў з дому, пачаў займацца любімай справай, станавіўся музыкам, закахаўся — і таму ў маіх успамінах перш за ўсё Мінск. Тым больш, тут засталіся многія сябры, ды і Маша Калеснікава — таксама мая добрая знаёмая, так што, на жаль, ёсць за каго перажываць асабіста.
Зараз я пераязджаю ў Берлін. Тут вельмі добра, утульна сябе адчуваю, і, як мне здаецца, Берлін мог бы стаць другім домам за мяжой. Асабліва ўсходняя частка горада, ёсць такое адчуванне: не вельмі прыгожа, але затое сваё, роднае.

— Калі гаварыць аб любові да дому на мове музыкі — якая мелодыя або песня для вас сімвал Беларусі?
— Раней, да жніўня 2020-га, напэўна, я б выбраў нешта іншае, але ў Мінску вельмі часта чуў у выкананні хору твор Ігара Лучанка «Мой родны кут». Спачатку я не звяртаў увагі на гэтую песню. Але з тых часоў, калі яе ўнутрана праслухоўваю — не спяваю, не выконваю, проста чую ўнутры сябе — ёсць адчуванне настальгіі, дома, нейкай прыгажосці, уласцівай толькі Беларусі.