Грамадская думка ў эпоху рэвалюцый: пра што не скажуць сацыялагічныя апытанні

Ці патрэбныя ў Беларусі сацапытанні? У ідэале вывучэнне грамадскай думкі дазваляе нам усім — людзям з рознымі поглядамі, густамі, устаноўкамі — убачыць сацыяльную цэласнасць, да якой мы належым, супаставіць свой вобраз думкі і дзеянні з тым, як думаюць і што робяць іншыя.

У нармальных краінах сацапытанні ў тым ліку могуць быць асновай для прыняцця або легітымізацыі рашэнняў рознага ўзроўню значнасці — ад кіраўніцкіх у рамках кампаніі да палітычных рашэнняў у маштабах краіны. У нармальнай сітуацыі даследаванне і ўлік грамадскай думкі дазваляе карэктаваць дзяржаўную палітыку, выбіраць найбольш адэкватныя стану грамадства шляхі развіцця, пазбягаць рашэнняў, якія здольныя выклікаць выбуховую рэакцыю ў грамадстве — ці хаця б быць гатовымі да яе.
Палітычны рэжым, які ўсталяваўся ў Беларусі за апошнія дзесяць гадоў, практычна цалкам страціў гэтую сувязь, і рэвалюцыя 2020 года — заканамерны вынік поўнай пагарды да  грамадскай думкі. Апытанні апошніх гадоў нязменна паказвалі павелічэнне долі беларусаў, якія хацелі змены сітуацыі ў краіне — рэжым рабіў усё для кансервацыі статус-кво. Падтрымка рынкавых рэформ у эканоміцы, рэфармавання сістэм аховы здароўя, адукацыі, ЖКГ нарастала з году ў год — сістэма дзяржаўнага кіравання прадпрымала толькі касметычныя меры, выдаючы іх за касмічныя дасягненні.
Даследаванні паказвалі ўсё большы ўзровень эканамічнай самастойнасці і эмансіпацыі беларусаў, іх гатоўнасць самім клапаціцца пра сябе, свой дабрабыт, лад жыцця, адукацыю сваіх дзяцей — чыноўнікі знаходзіліся ва ўпэўненасці, што менавіта яны з'яўляюцца крыніцай сацыяльных даброт і грамадзяне менавіта ім абавязаныя ўсім у сваім жыцці. Людзі «галасавалі нагамі», робячы выбар на карысць незалежных СМІ, новых медыя, укладваючыся ў развіццё новых культурных ініцыятыў — дзяржаўная інфармацыйная і культурная палітыка, нібы ў насмешку, станавілася ўсё больш прымітыўнай і архаічнай.
Беларускае грамадства паступова ўсё больш абганяла сваю ўласную сістэму ўлады ў развіцці, і ў нейкі момант гэты разрыў стаў крытычным. Беларуская рэвалюцыя 2020 года — гэта рэвалюцыя развіцця. Ні эканамічныя, ні геапалітычныя, ні ідэалагічныя фактары не былі вырашальнымі ў палітычнай мабілізацыі вясны-лета 2020 года.
Адным з трыгераў гэтай мабілізацыі стала правальная дзяржаўная палітыка ў сітуацыі распаўсюджвання эпідэміі COVID-19. Аднак вясна мінулага года ярка высвяціла не толькі недзеяздольнасць і цынізм рэжыму, але і ўзровень салідарнасці і самаарганізацыі беларускага грамадства, на які мы аказаліся здольныя ў крытычнай сітуацыі. І, магчыма, гэта нават важней для разумення далейшых падзей.
Неапраўданая і залімітавая для нашай краіны жорсткасць пры разгоне пратэстаў 9-11 жніўня выклікала магутную этычную рэакцыю ў беларускім грамадстве. Але палітычная мабілізацыя пачалася не ў жніўні, і нельга звесці прычыны таго, што адбылося, толькі да той трагедыі, якую мы перажылі тым летам.
Можна, вядома, доўга разважаць на тэму, ці здольны быў беларускі палітычны рэжым да трансфармацыі ў тым кірунку, якога патрабавала грамадскае развіццё (і хутчэй не), але цяпер гэта пытанне ўжо гістарычнае, а не практычнае. Пасля падзей лета мінулага года аніякая «эвалюцыя рэжыму», здольная вярнуць яму падтрымку грамадства, немагчымая. Аднак, утрымліваючы ўладу ў краіне выключна сілавымі мерамі, рэжым усё ж спрабуе адлюстроўваць, што абапіраецца не на АМАП і сілавыя метады, а на «народ», і дзейнічае ў інтарэсах гэтага самага народа. Адсюль і «маштабнае сацыялагічнае апытанне», прымеркаванае да правядзення УНС і закліканае прадэманстраваць шырокую грамадскую падтрымку рэжыму.
Незалежныя сацыялагічныя апытанні даюць зусім іншую карціну. Яны паказваюць шырыню распаўсюджвання і «пазакласавы» характар беларускай рэвалюцыі: уключанасць у яе ўсіх пакаленняў, тэрытарыяльную размеркаванасць ад сталіцы да аддаленых куткоў краіны, удзел у руху за перамены самых розных прафесійных і статусных груп, людзей з рознымі гісторыка-культурнымі і геапалітычнымі поглядамі.
Што яшчэ дазваляюць ацаніць рэальныя даследаванні грамадскай думкі — так гэта прыкладны «расклад сіл» у беларускім грамадстве. Анлайн-апытанні «Chatham House» гавораць аб тым, што доля прыхільнікаў змянення існуючага ў краіне парадку перавышае долю тых, хто хоча яго захавання. Пры ўсіх абмежаваннях рэпрэзентатыўнасці анлайн-апытанняў, важна тое, што гэтае прэваліраванне захоўваецца. Гэта значыць, нягледзячы на адсутнасць хуткіх поспехаў, «доўгую зіму», хвалі рэпрэсій, колькасць людзей, якія ўтрымліваюцца ў зняволенні, якія з'ехалі з краіны або проста запалоханыя і сышлі «ў падполле», доля беларусаў, якія захоўваюць устаноўкі на актыўнае пераўтварэнне краіны, пераважае над праціўнікамі змен і параўнальная з доляй «гледачоў», якія спадзяюцца застацца ў баку ад «сутычкі» і не займаць пазіцыю.
Гэта азначае, што палітычны крызіс, які разгарнуўся летам 2020 года, ні на крок не наблізіўся да свайго вырашэння. Гэта азначае, што, нягледзячы на тое, што пратэсны рух змяніў формы маніфестацыі, ні якасныя, ні колькасныя яго характарыстыкі не зведалі істотнай змены. Гэта азначае, што патэнцыял развіцця, назапашаны за гэтыя гады, пакуль яшчэ захоўваецца. Але вось як ім скарыстацца, на якіх канкрэтных дзеяннях ён павінен быць сканцэнтраваны, каб прывесці да пералому сітуацыі, — на гэта сацыялагічныя апытанні, даследаванні, любое вывучэнне меркаванняў не здольныя даць адказ. Адказы на гэтыя пытанні трэба шукаць у інтэлектуалаў, палітычных лідараў і іх штабоў. Менавіта да пошуку гэтых адказаў, іх праверкі, крытыкі і распаўсюджвання, якія прайшлі праверку і крытыку прапаноў, павінна быць сёння прыцягнута ўвага ўсіх прыхільнікаў перамен у Беларусі.