«Я ўжо не веру, што будуць калі лепшыя часы...»

Валянціне Уладзіміраўне Быкавай 7 ліпеня споўнілася б 90 гадоў. Яна не дажыла да юбілею ўсяго некалькі дзён. 4 ліпеня а 8 раніцы ў віцебскай лякарні яна адышла ў лепшы свет. Гэты артыкул мы рыхтавалі да яе дня народзінаў.

Валянціна Уладзіміраўна пасля гвалтоўнага нападу больш за месяц знаходзілася ў лякарні. Сапраўды, меў рацыю Васіль Быкаў, калі некалі падчас нашай размовы яшчэ на пачатку 1990-х казаў, што яго пакаленне нешчаслівае — яно не мела шчасця ў мінулым, не будзе мець і ў будучым.

Пакаленне Васіля Быкава — гэта і пакаленне яго сястры. Гэтаксама як і славуты брат, Валянціна Уладзіміраўна пражыла нялёгкае жыццё — галаднеча ў дзяцінстве, вайна і палон, і зноў галаднеча — цяпер ужо пасляваенная, праца ў калгасе і — мізэрная пенсія напрыканцы жыцця разам з адзінотай — пасля таго, як Валянціна Уладзіміраўна пахавала не толькі бацькоў, але і двух братоў, і мужа.

Знешне падобная да старэйшага брата Васіля, яна жыла ў вёсцы Ваўчо, паблізу з Ушачамі, куды пераехала з родных Бычкоў, калі пабралася шлюбам. Калі бывалі разам з Рыгорам Барадуліным на Ушаччыне, дзядзька Рыгор кожнага разу завітваў да сястры сябра і неаднойчы здаралася, што падчас гутарак з Валянцінай Уладзіміраўнай нешта занатоўваў і ўжо пасля тлумачыў, што запісваў ушацкую гаворку, пра што і пісаў потым у лістах да Васіля Быкава: «Да нас завітала твая сястрычка Валя. Хоць наслухаўся я ўшацкай мовы, хоць пачуў вушацкі голас. Яна як зязюлька баравая». І іншым разам: «Раней у Вушачу ехаў паслухаць нашую мову, гаворку нашую. Цяпер глуха. Як з Валянцінай сустракаюся, дык ажываю душой. Слухаю яе, як з крыніцы п’ю».



Дый сама Валянціна Уладзіміраўна, калі запытаўся ў яе, прыгадвала: «Рыгор, калі прыязджаў, заўсёды званіў: “Валечка, прыходзь! Мы ўжо прыехалі”. Дык я — лахі пад пахі — і да яго, а ён ужо сустракае — і руку пацалуе, і абцалуе, і стол накрые. Як ён любіў частаваць! І віно паставіць (мы з ягонай жонкай Валяй чаркамі, а Рыгор бутэлькай з намі чокнецца, бо сам тады ўжо не піў) і ўсё падкладвае і падкладвае ды пытаецца: “Валечка, табе, можа, яшчэ?” — “Ай, не, — кажу, — дзякуй, я ўжо паела”. Такі гасцінны быў чалавек… І вось так сядзім-гамонім, а пасля Рыгор пісаў Васілю: “Дужа люблю сястру тваю Валянціну, люблю з ёй разгаварываць. Яна адна засталася ў Вушачы, хто па-дзеравенску яшчэ гаворыць”. Але я і сама любіла, як яны сойдуцца з Васілём ды пачнуць гаманіць. Яны з Рыгорам так ужо сябравалі, так даражылі сваім сяброўствам, так шкадавалі адзін аднаго! А якія лісты дасылалі! Барадулін пісаў: “братка Васіль”, а Васіль — “братка Рыгорка”. Я й сама казала Рыгору: “Ты мой другі, пасля Васіля, брат”. Я да яго на “ты” звярталася. І ён да мяне на “ты” быў, усё Валечкай мяне называў, зязюлькай баравой…»

Зрэшты, калі запытацца ў Валянціны Уладзіміраўны пра яе ўласнае жыццё, дык яна пачынала гаварыць не пра сябе — найперш пра старэйшага брата (між іншым, лепшага за яе экскурсавода па бычкоўскім Музеі Васіля Быкава не знойдзеш). Дый яшчэ пра тое, як жылося ў вайну, нібыта гэта толькі ўчора было. Вось толькі некаторыя з тых аповедаў Валянціны Уладзіміраўны:

                                                                              * * *

Нарадзіліся і я, і Васіль, і малодшы наш брат Мікола яшчэ ў старой хаце — яна была праз вуліцу на прыгорачку. Мы з Васілём не біліся — толькі, бывала, пабрэшам троху. Памятаю, я дала яму мянушку «воўк», а ён мне — «свіння». Неяк хварэлі мы на кор, тыдзень, мусіць, у школу не хадзілі. І калі бацькоў не было ў хаце, пачалі біцца, але трошку. Васіль бегаець па сваёй койцы і крычыць на мяне: «Свіння! Свіння!» А я ў адказ: «Воўк! Воўк!» Тады ён кіне на мяне чым-небудзь – трапкай якой ці адзіялам.

Ці, памятаю, была ў нас сажалка на агародзе, бальшая такая сажалка, глыбакаватая. Мы плаваць хацелі навучыцца — збярэмся некалькі дзяўчат і пойдзем на сажалку. Аднойчы толькі распранулісь і ўлезлі ў тую лужыну, як прыбеглі Васіль і яшчэ тры ці чатыры мальцы, пахваталі нашу адзёжу і ўцяклі. А мы, голыя, засталіся ў той сажалцы! (Смяецца.) Вылезлі, адзёжы няма, ну што нам робіць? Але добра, што недалёка мая хата. Мы з Надзяй, з маёй стрыечнай сястрой, па кустах галяком дадому і прыбеглі. А-ай, прыбегла я ды хутчэй на печ — халодна мне стала. Ляжу і галашу:

                — Купацца пайшлі, а мальцы прыляцелі, адзёжу нашу пахваталі!

                Як бацька пачуў пра тое ды спытаў:

                — А хто?

                — Васіль наш, а яшчэ Валодзя, Коля…

                — Ага, — гаворыць бацька, — дык дам яму за гэткае дзела, баню яму зраблю!

                Узяў Васіля за руку і рамнём яго кром сябе некалькі разоў па жопе, па жопе.

                — Во, — гаворыць, — за гэта. Навошта гэта трэба было? Яны ж голыя, ім жа халодна было…

Але ж бацька ні раней, ні пасля таго ні Васіля, ні мяне больш ніколі не біў, ніколі больш Васіля пальцам не зачапіў, нават не лаяўся ніколі.

                                                                              * * *

Да вайны жыццё цяжкое было ў нас у калгасах: галадалі, на трудадзень давалі сто-дзвесце грамаў мякіны. Бывала, атрымае бацька палучку — прынясець палову мяшочка нейкай гірсы (не жыта чыстага, а нарасценя з травой, адным словам, абы што), змеле яго, мама мукі дабавіць — каб хоць хлеб зляпіць… Да вайны карова ў нас была, але яе нечым было карміць, дык яна прапала з голаду. Праўда, якраз у той год бацька цялушачку пусціў ад яе. І калі ў пачатку вайны яна ацялілася, дык і даждаліся мы таго малака. Але колькі яна ў нас пабыла? — год ці два, а тады забралі ў нас яе партызаны, кароўку нашу. І зноў мы ні з чым засталіся…

Аднак не сказаць, каб з прадуктамі ў пачатку вайны вельмі дрэнна было. Калі прыйшлі немцы, калгасы яны распусцілі, а зямлю падзялілі — кожнаму гаспадару па «шнурку» далі, пааддавалі людзям коней ды кароў. Помню, конь у нас быў, бацька і пахаў на ім, і сеяў, і жыта добрае вырастала. Мама пажнець, дык пасля мы ўтрох — з бацькам і матуляй — малацілі цапамі. Я спачатку не ўмела, а тады навучылася… (Смяецца.) Затым бацька з веялкай гэтак акучыць — мякіна ў адзін бок ляціць, а чыстае зярно ў іншы. А пасля на жорнах спрытненька змелець, тады ўжо мама хлеба напячэ. А хлеб быў такі смачны, пышны! Бацька ўсё хваліў:

«Матка, твой хлеб дужа добры, а сусед як спячэ, дык у рот нельга ўзяць!» (Смяецца.) І праўда — мама ўмела пякчы хлеб, такі рыхлы быў, пахнючы… І свіней гадавалі, і карова была. А як на трэці год з’явіліся партызаны, дык тады кароў пазабіралі, праўда, не ва ўсіх. Спачатку партызаны не дужа нас абіралі. Казалі, гэта ў Заходняй Беларусі тое было — майго роднага дзядзьку з Завулка (там, дзе раней мяжа з Польшчай была, цяпер гэта Глыбоцкі раён) амаль не ўбілі за соль. Ён сам расказваў, што расстраляць хацелі. Прыйшлі і гавораць: «Давай соль!» Там жа на станцыі было многа солі, і «западнікі» назагатавалі сабе, але прыйдуць партызаны і хто не даець, дык наставяць на гаспадара ружжо, а пасля найдуць тую соль і сабе забяруць. У нас, ва Усходняй Беларусі, дык нічога не было — усю вайну без солі елі.



Помню, забіў бацька парасёнка — небальшэнькі такі быў, а як без солі яго есці? — хоць і мяса, але ж несалёнае. Гэта «западнікаў» партызаны абіралі, а нас, дзе была партызаншчына, дык не дужа. Але і ў нас нешта загадвалі здаваць — зярно, кажухі, валёнкі ў каго лішнія, хлеб ім пяклі. Ці калі партызаны ў вёсцы спыняліся, дык па хатах іх размяркоўвалі. У нас таксама два партызаны стаялі. Калі ж пачалася блакада, тады партызанаў разагналі, у Селішчах гарнізон нямецкі стаяў, і ўжо немцы нас абіралі — едуць па вёсцы і дзе якая курыца, зярно, бульбіна якая ці трапка — усё пад мятлу мялі! Хату нашу так вычысцілі, што засталіся толькі голы стол ды лавы — ні бульбінкі! Знайшлі нават вялікі сундук з зярном, што бацька ў аўразе закапаў, — усюды шомпарамі зямлю папорвалі... А ўжо ўначы партызаны прыходзілі — тыя, што пааставаліся і ў лесе хаваліся, — таксама нешта давай! Якія па-чалавечы просяць, а калі скажаш, што і самім няма чаго есці, дык вызверыцца — усякія ж былі — і пойдзе ўсюды лазіць, усю хату і чардак абнюхае… Так што, і немцаў баяліся, і сваіх, бо былі свае — усё роўна як ворагі…

Брат і сястра

                                                                            * * *

А цыгане ж у вайну стаялі ў Бычках табарам, і ў нашай хаце нават жылі. Дык мама ўсё на картах прасіла паваражыць, ці жывы Васіль. І вось ніколі не сказалі — колькі разоў мама пасля вайны ўспамінала, — што ён загінуў. Увесь час гаварылі: ён у вельмі дрэнным стане, пры такой чарнаце, але жывы і вернецца. Ну, дык бацька з мамай верылі і надзеяй жылі.

                                                                              * * *

                А ўжо перад вайной паехаў Васіль ад нас — вучыцца спачатку ў Віцебскае мастацкае вучылішча, а пасля — ужо ў ФЗН, а потым вайна пачалася. І ўсю вайну мы не бачылі яго, не ведалі, дзе ён. Дзе ж ты ў вайну тыя лісты атрымаеш! Божа мой, Божа. Усю вайну бацька і мама плакалі ўвесь час, а-ай! І бацька плакаў, ён жаласны быў. Бывала, сядзе есці, перахрысціцца, «Ойча наш» праізнясе — бацька быў набожны, мама таксама, але менш — і тады ўспамінае:

                — Дзе ж наш сыночак? — А пасля пачне плакаць. — Можа, ён, бедненькі, галодненькі, можа, яго на свеце няма.

                І сядзяць яны з мамай і разам плачуць... Я дык яшчэ маладая была, мне брата, канешне, было шкада, але, вядома, у галаве яшчэ маладосць была…

                Хаця, як пасля мы дазналіся, лісты Васіль усю вайну пісаў, але яны не даходзілі, пакуль яшчэ фронт у нас стаяў. А як фронт ужо перайшоў, як Ушацкі раён асвабадзілі, тады толькі пачалі атрымліваць тыя лісты. Першы мама атрымала. Тады якраз калгас зноў арганізаваўся, і мама на лузе сена грабіла. У той час паштальёнка і ўрычыла ліст ад Васіля. Мама ледзь не абдушылася — яна ж не граматная была, дык пабегла з тым лістом дадому, каб бацька хутчэй прачытаў… Васіль жа тады пісаў: не ведаю, не спадзяюся — ці жывыя вы ёсць, ці няма вас нікога, колькі я лістоў адправіў, але адказу няма, не ведаю, можа, і вашай вёскі ўжо няма, можа, немцы расстралялі, землякі, хто жывы, адзавіцеся… Як прачыталі мы той ліст, дык так ужо былі рады, так плакалі, ай!

                                                                              * * *

                Ужо калі Васіль з вайны вярнуўся, дык мала пра што распавядаў, не любіў. Ён і пра жыццё сваё не дужа расказваў. Калі бацька пачне што распытваць, дык тое-сёе распавядзе, але не падрабязна. Памятаю, аднойчы, калі ўжо жыў у Гродне, прыехаў да нас нават на цэлы тыдзень, мне яшчэ сена дапамагаў варочаць. Дык тады троху расказаў, як яго ранілі пад Кіраваградам, але ўжо пасля таго, як я спытала, як гэта з пахаронкай атрымалась. Я сама стала болей ведаць пра Васіля, калі прачытала ягоную «Доўгую дарогу дадому»…

                                                              * * *

…А цяпер толькі б здароўе было… Я ўжо не веру, што будуць калі лепшыя часы. Я не дачакаюся…