«Іон», ці Мова вытокаў беларускай дзяржаўнасці
У гэтых людзей анічога не было, не было нават унармаванага правапісу, не было калектыўнага бачання, як мусіць пісацца «незалежнасць» — праз «е» ці праз «і», але прага да незалежнасці, да асобнага шляху для матчынай зямлі — была.
На выставу, прысвечаную стагоддзю БНР, у Нацыянальны гістарычны музей схадзіць варта хаця б для таго, каб пабачыць на ўласныя вочы арыгіналы дакументаў, з якіх пачыналася беларуская дзяржаўнасць. Яшчэ нядаўна яны зберагаліся ў спецсховішчах пад грыфам “Сакрэтна”, і найвялікшым цудам тут ёсць тое, што іх у прынцыпе не ўвалаклі за савецкім часам у Маскву і не знішчылі як сведчанні “нацыяналістычных перагінаў, што папярэднічалі стварэнню СССР”.
У вельмі хуткім часе гэтыя пажоўклыя паперчыны зоймуць пачэснае месца ў мармуровай прасторы Музея беларускай дзяржавы, і дыстанцыя паміж звычайным гледачом і імі павялічыцца. Зараз жа, дзякуючы гасціннай дапамозе Аляксандра Зімніцкага, мне давялося іх пабачыць, іх сфатаграфаваць і дачуцца пра іх архіўную гісторыю. Трэцяя Устаўная грамата Рады БНР, падпісаная акурат з 24 на 25 сакавіка, — бадай што самы каштоўны артэфакт эпохі. Дакумент, выдрукаваны блакітным атрамантам, — той самы падмурак, на якім пазней узнікла ідэя лучнасці беларусаў: без яго, што б там ні пісалі камуністыя ідэолагі, не фармалізаваліся б ідэі ЛітБел, ССРБ, БССР і, нарэшце, РБ.
То вывучэнне гэтай паперчыны А4 мусіць быць самым пільным і ўсебаковым. Мяне як пісьменніка найперш зацікавіла мова. Рэч у тым, што па Устаўной грамаце добра бачна, які велізарны шлях прайшла нашая з вамі родная гаворка за 100 гадоў. Відавочна, што, укладаючы дакумент, які абвяшчае незалежнасць дзяржавы, айцы-заснавальнікі мусілі быць вельмі пільнымі да выбару словаў і спосабаў іх напісання. Відавочна таксама, што ім трэба было старанна ўнікаць дыялектызмаў і прэзентаваць нешта кшталту моўнага эталону. Бо дзе яшчэ заяўляць пра мову дзяржавы, як не ў дакуменце, які яе абвяшчае?
Што кідаецца ў вочы з першага сказа? У Грамаце не выкарыстоўваецца літара “ў”. Тлумачыцца тое проста: на той момант ударных клеймаў з такім знакам не існавала ў прыродзе, бо літара тая ўнікальная для нашай мовы. Павярхоўны аналіз шрыфту дазваляе дапусціць, што дакумент быў выдрукаваны на машынцы “Рэмінгтан” (ундэрвуды мелі іншыя засечкі на значках “Р”, “В”) з рускім шрыфтам, пераробленай пад беларускі алфавіт. Ударнае кляймо “і” пакідае іншы, крыху глыбейшы, адбітак і хутчэй за ўсё было знятае з іншага агрэгата. А вось крыніцы для літары “ў” у сакавіку 1918 года знайсці было немагчыма.
Лексічна дакумент амаль не адрозніваецца ад мовы, якой гаворым мы. З дзівосаў — крыху іншае выкарыстанне слова “чыста”: у сказе “…вайны, якая чыста зруйнавала гарады і вёскі” “чыста” роўнае “дашчэнту”, “цалкам”. Да таго ж цікавае выкарыстанне выразу “на моцы” замест сучаснага зрусіфікаванага канцылярызму “на падставе”: “На моцы гэтага трацяць сілу усе старыя дзяржаўныя зь…” — тут у рэмінгтана скончылася атрамантавая стужка, і расчытаць слова [“зьвязы”] немагчыма. Трэцяя цікавостка з Устаўной граматы БНР — лексема “ласьне”, якую не ведае нават “Скарнік”: выкарыстоўваецца яна тут у значэнні “менавіта”: “БНР павінна абняць усе землі, дзе жыве і мае лічебную перавагу беларускі народ, а ласьне: Магілеушчыну (літара “ё” у якасці абавязковай яшчэ не ўвайшла ва ўжытак), беларускія часьці (менавіта так!) Міншчыны, Гродзеншчыны […]”.
Але самае цікавае — гэта правапіс. Пры пільным вывучэнні дакумента добра бачная неўнармаванасць мовы стогадовай даўніны. Гэта можа прагучаць блюзнерствам (але, мне здаецца, Ластоўскі з Луцкевічамі мелі добрае пачуццё гумару і мне даравалі б), але бацькі-заснавальнікі беларускай дзяржаўнасці атрымалі б “двойку” на сучасным дыктанце.
Для пачатку: слова “Незалежнасць” яны пішуць праз “І”: “Нізалежнасць”. Пры гэтым у форме прыметніка правапіс змяняецца на сучасны, у другім сказе мы бачым згадку пра “незалежны край”. Але ўжо ў трэцім сказе “і” пранікае і ў прыметнік: “БНР АБВЯШЧАЕЦЦА НІЗАЛЕЖНАЙ І ВОЛЬНАЙ ДЗЯРЖАВАЙ”. Праз “і” незалежнасць напісаная яшчэ раз, у апошняй фразе дакумента. Магчыма, літара “і”, якая ў пары часцінак “не” — “ні” выражае большае адмаўленне, у “Нізалежнасці” падкрэслівала найвышэйшую ступень адмовы ад прыстасаванасці да ўсходняга суседа, хаця гэта толькі мая спекуляцыя. Звяртаюць на сябе ўвагу і канчаткі прыметнікаў: “вёскі” — “беларускіе”, не “беларускія”, але “зьвязы” — “старыя дзяржаўныя”. Слова “асоба” выкарыстаная ў жаночым родзе: “Народы Беларусі, у асобі свайго Устаноучага Сойму …”. Але галоўнае — займеннік “ён” (падрыхтуйцеся!) пішацца тут так: “іон”. “Іон кінуў наш край у пажар вайны”, — чытаем у першым сказе.
І калі бачыш усе гэтыя мілыя каструбаватасці кшталту “Рада пакладае свае надзеі на тое, што усе любячыя волю народы дапамогуць беларускаму народу у поунай меры здзейсніць яго палітычна-дзяржауные ідэалы” — не можаш не ўразіцца моцна ўсім гэтым несупадзенням з канонам. Чалавек, які любіць сваю краіну, адразу пазнае тут музыку роднай мовы: яна гучыць у кожным радку, у кожнай паўзе, у архітэктуры сказаў (“прыціснуў быў Беларусь”).
І вось жа, у гэтых людзей анічога не было, не было нават унармаванага правапісу, не было калектыўнага бачання, як мусіць пісацца “незалежнасць” — праз “е” ці праз “і”, але прага да незалежнасці, да асобнага шляху для матчынай зямлі — была. І яны паклалі галовы за тое, каб сёння мы мелі дзяржаву, якой маглі б ганарыцца. Дык на што нам, іх нашчадкам, жаліцца? Сёння мы маем суверэнітэт, межы, з якімі ніхто не спрачаецца, сваё войска, свае грошы, сваю мову, якая не адрозніваецца правапісам ад кніжкі да кніжкі (супастаўце мову Багушэвіча з мовай Дубоўкі). Іх справа перамагла. Дай Бог, каб наша генерацыя не змарнавала здабыткаў Луцкевіча, Ластоўскага, Тарашкевіча і іншых.
Са святам стагоддзя БНР вас, шаноўныя сябры!