Штучны інтэлект і адметнасці беларускіх ваўкалакаў

Гомельскі мастак шмат гадоў малюе выдуманых істот. Праўда, нашыя продкі не сумняваліся ў тым, што гэтыя істоты існуюць сапраўды. Яўген Кот — стваральнік «Беларускага бестыярыя».

«Штодзень» паразмаўляў з мастаком пра тое, як узнікла яго захапленне, і чаму ён лічыць не карысным у сваёй справе штучны інтэлект

— Як з’явіўся ваш бестыярый: ці папярэднічалі яму іншыя праекты?

— Першапачаткова, каля 20-ці год таму з’явіўся партал bestiary.us, тут збіралася інфармацыя пра міфічных істотаў усіх краін. Мяне гэта тэма заўсёды цікавіла. Пасля зразумеў, што пра беларускіх міфічных істотаў не так шмат інфармацыі. І пачаў капаць у гэтым накірунку. І вось ужо год пяць маё захапленне і доўжыцца.

— А адкуль увогуле ў вас такая цікавасць да міфалагічных істотаў?

— Неяк з дзяцінства пайшло — цікавіўся міфалогіяй і жывёламі. Вось скрыжаванне гэтых цікавасцяў мяне і захапіла.

— А на ўласныя вочы вы нячысцікаў бачылі?

— Не — мабыць, нячысцікі вельмі ўдала ад мяне маскіруюцца. Але да міфалагічных істотаў і хочацца ставіцца як да нечага казачнага, незвычайнага. Для мяне гэта тэма — не пра нашу рэальнасць.

— Вы карэнны гамяльчук, калі распавядаеце пра міфы — адразу думкі пра Палессе. Я з поўначы, у нас таксама ёсць балоты — тая ж Ельня. Але прастора майго дзяцінства — таксама і хрысціянізаваная. А вось Палессе, падаецца, так і застаецца скарбонкай паданняў і міфаў.

— Так і ёсць. Палессе — сапраўды скарбонка брутальных архаічных вобразаў. Але, калі глядзець па крыніцах беларускай міфалогіі, поўнач таксама багатая на такія гісторыі. Узяць тую ж Ельню — мясціны, дзе вёскі былі значна адарваныя ад астатняга свету. Замкнутая прастора правакавала з’яўленне розных паданняў і забабонаў. Але гэта тычыцца і ўсёй Беларусі — у нас шмат азер, рэк, з маштабнымі сезоннымі разлівамі.

— З якіх крыніц вы бярэце інфармацыю для вобразаў?

— Калі я пачынаў цікавіцца беларускай міфалогіяй — было вельмі цяжка знайсці крыніцы. Можна было патрапіць на цікавае выданне ў кнігарні, але гэта калі пашанціць. З часам стала прасцей — штосьці пачало з’яўляцца ў інтэрнэце. Калі глядзець на крыніцы, якія маю на паперы ці анлайн — гэта сучасныя беларускамоўныя навуковыя даследаванні, рускамоўныя і польскамоўныя выданні 19 стагоддзя. Менавіта ў гэты час вельмі вырасла цікавасць да фалькларыстыкі, тады было запісана шмат інфармацыі па беларускім краі, асабліва ў рускамоўных і польскамоўных крыніцах. З польскім крыніцамі нават прасцей — у пэўны момант іх пачалі масава аблічбоўваць. Крыніцы ў лічбе з постсавецкай прасторы з’яўляюцца нашмат пазней. Чытаю і мастацкія крыніцы — творы Яна Баршчэўскага, Уладзіміра Караткевіча — у іх шмат фальклора і міфалогіі.

— А ці з’яўляюцца для вас крыніцай размовы з людзьмі?

— Так, канечне. Але я не прафесійны фалькларыст і ў мяне няма вопыту этнаграфічных экспедыцый. Але шмат стасуюся з этнографамі, якія зараз таксамі зацікавіліся папулярызацыяй беларускай міфалогіі і пачалі дзяліцца інфармацыяй.

— Так, цяпер большасць беларусаў жыве ў гарадах. Але адразу ўзгадваю дзяцінства — прабабуля казала, каб я асцерагалася русалак у жніўні — яны сядзяць у жыце і могуць цябе заказытаць да смерці.

— Так, беларускія русалкі адрозніваюцца ад заходнееўрапейскіх. У іх гэта істоты з рыбіным хвастом, а ў нас гэта звычайная нечысць — памерлыя дзяўчыны, тое, што вярнулася з іншага свету. Часцей за ўсе — гэта нядобрыя істоты.

— А якая ваша любімая беларуская міфічная істота?

— Мне вельмі падабаецца дабрахожы. Мабыць, першы задакументаваны запіс пра яго быў зроблены ў 19 стагоддзі, сабраны на тэрыторыі сучаснай Магілёўскай вобласці і надрукаваны на польскай мове. То бок ён пайшоў у польскамоўную прастору. І ў крыніцах пра яго пасля напісана, што ён жыве ў лясах усходняга краю Рэчы Паспалітай. І калі прасачыць ужо па сучасных польскамоўных крыніцах, то атрымліваецца, з часам ён перамясціўся з Магілеўшчыны на Падляшша. Ён увогуле любіць мяняць сваё месца знаходжання. Першапачаткова гэта дух леса, але калі дрэвы рубяць на дровы, каб збудаваць хату, ён разам з дровамі пераходзіць у дом і становіцца духам хаты. Варыятыўны такі персанаж.

— Па апісанні прама звычайны такі беларус атрымліваецца. Цікава пра яго пачытаць болей.

— Ну вось і праблема, з якой для мяне ўсё пачалося — звычайна беларусы вельмі мала ведаюць пра істоты, унікальныя менавіта для беларускай міфалогіі. Калі мы кажам пра агульнаславянскіх — дамавік, Баба-Яга, балотнік — яны вядомыя з дзяцінства, бо так склалася, што часцей мы ведаем лепей рускія казкі, чым беларускія. А вось калі казаць пра ўнікальных беларускіх істот — калі пра іх не ведаюць за межам краіны, то і ўнутры звычайна такая ж сітуацыя.

— Ну так, мы сапраўды нячаста сутыкаемся с беларускімі міфічнымі істотамі ў інфармацыйнай прасторы. Але, дарэчы, у мяне ў дзяцінстве была кніга «Заклятыя скарбы», нават цяпер памятаю нячысцікаў адтуль, асабліва лютага кадука на фоне сланечнікаў у полі.

— Кніжка цікавая, так. Добры прыклад папулярызацыі беларускай культуры на дзіцячую аўдыторыю, пры тым, што малюнкі не зусім дзіцячыя.

— Чым вы натхняецеся, калі ствараеце вобразы? Ці ёсць мастакі, якімі вы захапляецеся?

— Калі казаць пра тэму міфалогіі — беларускіх мастакоў можна пералічыць па пальцах. Прадстаўнік старой школы — канешне, В. Славук. Ёсць добрае выданне з яго малюнкамі — «Чароўны свет». Шмат хто лічыць яго творы канонам — да нашага часу ніхто не маляваў беларускіх нячысцікаў так масава. Але, калі казаць пра яго малюнкі менавіта нячысцікаў — для мяне яны занадта лубочныя. Адсоткаў 80-х — гэта бабулькі і дзядулькі ў лапцях, саламяных капелюшах і з торбамі. Такія лагодныя беларусікі з пункту гледжання савецкай ідэалогіі. Зараз, калі малюеш нешта міфалагічнае — хочацца ствараць вобразы, не адарваныя ад сучасных трэндаў. Бо калі казаць пра міфалогію — згодна з найбольш распаўсюджаным апісаннем, дамавік выглядае роўна так жа, як гаспадар хаты. І калі кажам пра гаспадара ў этнаграфічнай вёсцы — і дамавік у яго будзе ў нацыянальным адзенні. Але калі кажам пра сучаснага беларуса — то і дамавік у яго будзе адпаведны. Таму калі я малюю — мне важна, каб вобразы адпавядалі таксама і сучаснасці.

Калі казаць пра адлюстраванне беларускага фальклору, таксама ўзгадаю гарадзенскага мастака Артура Басака, мне вельмі падабаюцца яго нячысцікі і погляд на міфалогію. Калі казаць пра творцаў з іншых краін — гэта Т. Кіттелсен, І. Білібін, Р. Паспуеў.

— Адносна нядаўна вы «гуляліся» са штучным інтэлектам...

— Зараз пайшла хваля «замаўляць» працэсарам штучнага інтэлекту творы, якія яны малююць па тэкставых апісаннях. Я таксама пагуляўся з адным з такіх дзвіжкоў — цікава, але збольшага атрымліваецца выпадковы рандом, які з сапраўдным апісаннем істоты мала перакрыжоўваецца. Калі выкарыстоўваць вынік як тэкстуру — для гульняў, напрыклад — магчыма, але гэта не штосьці сур’ёзнае. Праз тыдзень у сеціве з’явіліся працы дызайнера П. Пілаўца які «замовіў» нейрасетцы выявы гербаў гарадоў і міфічных істотаў.

У прынцыпе, такія гульні — з аднаго боку — гэта папулярызацыя беларускай міфалогіі. Хтосьці пабачыць малюнак — і палезе гугліць падрабязнасці. Але ж звычайна сеціва так жыве, што большасць людзей нічога шукаць не будзе. А асацыяцыі менавіта з такой выявай гэтай істоты так і застануцца. І гэта цёмны бок такіх эксперыментаў. Як лічбавае мастацтва — яно прыгожае, але не супадае на сто адсоткаў з апісаннем, на якім павінна базавацца.

— Распавядзіце, калі ласка, вашыя планы, звязаныя з «Бестыярыем».

— Асноўная мэта праекта — папулярызацыя беларускай міфалогіі, збор інфармацыі і адаптацыі яе для шырокага кола чытачоў. Асноўная яго частка — гэта малюнкі. Ужо некалькі гадоў выходзяць календары «Бестыярыя», першы я рабіў адзін, апошні — у супрацоўніцтве з Артурам Басаком. Календары карыстаюцца вялікім попытам — людзям цікавы не столькі стыль фэнтэзі, колькі сам факт, што істоты — беларускія. Друкаваліся паштоўкі, рабілі цішоткі.

Зараз у планах — зрабіць кнігу, для гэтага атрымалася зладзіць каманду з этнографаў і мастакоў. Было няпроста зрабіць так, каб гэта было цікава навукоўцам і ў той жа час не супярэчыла іх бачанню праекта. Увогуле, ранейшыя спробы папулярызацыі беларускай міфалогіі вельмі варожа імі ўспрымаліся, бо грунтаваліся ў тым ліку на спрэчных і надуманых вобразах. Было цяжка данесці да навукоўцаў, што гэта важна — дзяліцца інфармацыяй са звычайнымі беларусамі. Бо калі людзі не будуць ведаць сваю культуру — пустэча будзе запаўняцца іншымі вобразамі. Да прыкладу, агульнаславянскімі, скандынаўскімі, японскімі — гэтыя істота зараз вельмі масава прысутнічаюць у папулярным кіно, гульнях і фэнтэзі літаратуры.

— А ўвогуле, ці сумяшчальныя фэнтэзі і навука?

— Іншых варыянтаў няма. Калі не будзе сумяшчальнай — за межы навукі наша міфалогія так і не выйдзе. Звычайную моладзь цікавіць масавая культура. Зараз замежная культура больш вядомая, і калі мы не будзем спрабаваць уплесці навуковыя працы ў канву сучаснасці — фэнтэзі, гульнявую прастору — міфалогія будзе заставацца ў межах сваёй навукай сферы і нікога за яе межамі не зацікавіць. Цяжка ўспрымаць сухія тэксты.

— Так, свае казкі і міфы дакладна цікавей, чым чужыя. А як вы лічыце, якая міфічная істота больш за ўсё падыходзіць сучаснай Беларусі?

— Мабыць, ваўкалак. Гэта вельмі беларуская істота, і яна адрозніваецца ад таго ж вервольфа ці пераваратня з іншых краін. Беларускі ваўкалак па большасці апісваецца не як злачынны персанаж, не як вядзьмар, які пераўтвараецца ў ваўка, каб рабіць зло. Звычайна — гэта чалавек, які вымушаны пераўтварацца ў іншую істоту і ў гэтым вобразе саўладаць з абставінамі вакол яго. У кнізе Я. Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, альбо Беларусь у фантастычных апавяданнях», якраз ёсць аповед пра ваўкалака, вельмі паказальны. Рэкамендую пачытаць.