Васіль Быкаў: «Я лічу нацыяналізм выратавальнай ідэалогіяй»
Разам з «Літаратурнай Беларуссю» працягваем публікаваць фрагменты гутарак Юрася Залоскі з Народным пісьменнікам Беларусі Васілём Быкавым, — на гэты раз пра хрысціянства як маральнае апірышча, «кананізацыю» ваеннай тэмы, нацыянальную ідэю і масавую свядомасць, нацыяналізм «вялікіх» і «малых» народаў.
— Грамадства мае сталую патрэбу маральнага апірышча, не зважаючы на сацыяльныя, гістарычныя катаклізмы. Маральная раўнавага ці то асобнаму чалавеку, ці то людской супольнасці патрэбна ў любых палітычных варунках. Як думаеце, ці здольна стаць такім апірышчам для нашага грамадства хрысціянства?
— Хрысціянства, безумоўна, магутная сіла. Але ў дачыненні да сучаснага моманту, я баюся, атэістычны перыяд нашай гісторыі падзейнічаў самым разбуральным чынам. За той час, калі грамадства жыло ў атэістычнай атмасферы, яно выпрацавала ў сабе ўнутраную здольнасць існаваць без хрысціянства, абыходзіцца атэізмам. Гэта вялікае няшчасце... Сёння, я баюся, наўрад ці магчыма такое становішча, пры якім рэлігія зноў заняла б у нашым грамадстве тое месца, якое яна займала да 1917 года.
Мы, аднак, бачым, што заходняе грамадства, якое ніколі не было атэістычным, у якім хрысціянская рэлігія існавала ў нармальных умовах, сёння не надта каб захаплялася хрысціянствам. Яго там прызнаюць, шануюць, але, тым не менш, ахаладжэнне да хрысціянства назіраецца ва ўсім цывілізаваным свеце.
— Зусім нядаўна мы меркавалі, што дастаткова будзе асэнсаваць сталінізм — i больш не застанецца «белых плям» у нашай гісторыі (дакладней — у нашым яе разуменні). Аднак жа, «развянчаўшы» сталінізм, грамадская думка пайшла далей раскопваць «кар’ер» нашай мінуўшчыны... Усё часцей нанова ўздымаецца тэма Вялікай Айчыннай вайны. Разуменне гэтай вайны, бадай, найдаўжэй заставалася дастаткова адназначным. Цяпер жа гучаць выказванні, што не ўсё так адназначна «гераічна» ў гісторыі партызанскага руху, у дзейнасці мясцовай адміністрацыі з ліку нацыянальна свядомых дзеячаў i інш. Ці можна прагназаваць далейшае развіццё «тэмы вайны» да радыкальнай, ці не палярнай змены ацэнак?
— Мабыць, сапраўды не ўсё так адназначна. Асабліва што датычыць вайны. Найперш маральны яе бок, у параўнанні з новай вайной, афганскай. Ужо на першы погляд кідаюцца ў вочы дзівосныя аналогіі i антытэзы, дыялектычная зменлівасць ці адноснасць, здавалася б, абсалютна безадносных ісцін. Тое, што мы прызвычаіліся лічыць злом, рабілася дабром, i наадварот. Звыклыя для нас партызаны, ніколькі не губляючы свае традыцыйнае існасці, у чужой краіне ператварыліся ў загадкавых душманаў, а ненавісныя, да зубоў узброеныя карнікі — у «наших славных парней, честно исполняющих свой интернациональный долг». У гэтым сэнсе, мабыць, было б цікава сутыкнуць разам якога-небудзь старога бацьку, беларускага партызана, i яго маладога сына-«афганца» — цікавая, мабыць, атрымалася б размова...
Зразумела, што ў мінулай вялікай вайне засталося шмат «белых плямаў», якія тояць розныя ацэнкі. Але ва ўмовах таталітарызму высветліць усе ix не было магчымасці. I не толькі з прычыны жорсткай цэнзуры i празмерна абачлівай рэдактуры: таксама i ў сілу абмежаванасці нашага светапогляду. Менавіта той светапогляд абавязваў да пэўнай «кананізацыі» тэмы, пераступіць цераз якую не было дадзена нашым пакаленням. Пэўна, тое зробяць мастакі наступнага веку. Дай ім Бог таго, што не было дадзена нам.
— Гісторыя паказвае, што ад пачатку (з часоў Рагнеды) продкі беларусаў былі асуджаны на выпрабаванні; можна сказаць, у тым наш кон. I сёння, напрыканцы тысячагоддзя, здаецца, што наш народ ужо нічым нельга перамагчы — пасля тае, спрэс крывавае гісторыі, пасля апошняе вайны, пасля Чарнобыля... Народ жыве.
Традыцыйна лічыцца, што самы трывалы імунітэт на выжыванне — у яўрэйскага народа. Але па сутнасці беларусы ёсць тая нацыя, якая, жывучы на сваёй зямлі ў якасці пакутнікаў, знайшла сабе апірышча не на грунце i не ў вандраваннях-перасоўваннях, а — ва ўнутранай беларушчыне. Мы здолелі захаваць беларускасць «саму па сабе». Усё часцей паўтараецца думка, што беларусы паступова ператвараюцца ў звышнацыю, якая можа пераўзысці астатнія па трываласці...
— Не сумняваючыся ў вашым сцвярджэнні, я, тым не менш, не адчуваю вялікай упэўненасці. Верагоднасць выжывання беларускай нацыі ў сучасных умовах вельмі праблематычная. З’явіўся некаторы шанец, але ўсё яшчэ даволі хліпкі: д’ябальскі баланс дабра i зла захоўваецца. Дэкларавалі суверэнітэт, але абваліўся згубны эканамічны крызіс, з’явілася легітымнасць дзяржаўнай улады — ды здарыўся Чарнобыль... Відавочна, што ўсе праблемы — i эканамічная, i культурная, i моўная — упіраюцца ў самую галоўную праблему — дзяржаўны суверэнітэт. БУДЗЕ НЕЗАЛЕЖНАЙ БЕЛАРУСЬ — БУДЗЕ ЎСЁ. У ТЫМ ЛІКУ MOВA I КУЛЬТУРА. НЕ БУДЗЕ НЕЗАЛЕЖНАСЦІ — ХУТКА НЕ БУДЗЕ НІЧОГА. Гісторыя, здаецца, ужо даволі нас у тым пераканала...
— Незалежнасць краіны ўсталёўваецца ўласнай, незалежнай палітыкай. Для Беларусі гэтае паняцце пакуль жа больш фантом, чым рэальны чыннік...
— Тое, што ў нас няма ўласнай палітыкі,— самая прыкрая рэч. Тут мы вяртаемся да думкі, што нацыянальная ідэя павінна апярэджваць масавую свядомасць. Масавая свядомасць i ідэі, за якія варта змагацца,— не адно i тое ж. Масавая свядомасць заўсёды адстае ад ix, i яе мусіць актывізаваць менавіта нацыянальна-дэмакратычны рух.
— Але хвалюе надыходзячая змена пакаленняў у адраджэнскім руху. На змену сённяшнім ідэолагам i палітыкам Адраджэння, здаецца (хацелася б памыліцца), няма каму прыйсці, бо генерацыя 60-70х гадоў у значнай ступені пазбаўлена нацыянальнай свядомасці i з-за таго — адраджэнскай матывацыі грамадскіх паводзін. Прыход новага пакалення можа адыграць фатальную ролю ў далейшым развіцці нацыянальнага руху...
— Правільна.
— I таму, мне здаецца, каб нечага дамагчыся ў пасоўванні нацыянальнай ідэі, непазбежны перагіб у сэнсе беларускага «нацыяналізму». Што, натуральна, выкліча i выклікае закіды з боку тутэйшых «касмапалітычных» дэмакратаў — наконт прававой дыскрымінацыі іншых народнасцяў, што жывуць у рэспубліцы.
— Гэта, відаць, непазбежна, таму што кожны аслаблены рух часта звяртаецца да такога радыкалізму, які быў бы непатрэбны, калі б сам pyx меў значную сілу. У гэтай сувязі можна яшчэ пачуць сумненні наконт сумяшчэння нацыяналізму i дэмакратыі.
Трэба праясніць гэтыя два тэрміны, бо бывае розны нацыяналізм, гэтаксама як рознай бывае i дэмакратыя. Я разумею гэтую рознасць у меры таго i другога. Нацыяналізм вялікай нацыі непазбежна перараджаецца ў шавінізм i імперыялізм, a нацыяналізм малой нацыі, якім бы ён ні быў, накіраваны перш за ўсё на выжыванне сваёй нацыі сярод іншых.
Калі паглядзець на гісторыю Еўропы, дык мы ўбачым, што ў пэўных гістарычных варунках «нармальны» нацыяналізм выдатна спалучаецца з дэмакратыяй. Дзяржаўнасць краін Заходняе Еўропы так ці інакш заснавана на нацыянальнай ідэі, апроч хіба што Швейцарыі. Астатнія дзяржавы арганізаваліся паводле этнічнага раскладу, i іхні нацыяналізм ажыццяўляецца ў разумнай меры, не пасягаючы на інтарэсы іншых нацый. Чаму Беларусь, з’яўляючыся еўрапейскай дзяржавай, не можа пабудаваць свой лад?
Што датычыць Беларусі, дык тут да «нацыяналістычнай празмернасці» яшчэ вельмі далёка... Беларусь усё-такі ідзе за іншымі нацыямі, перш за ўсё — за прыбалтамі. Гэты «хвасцізм», натуральна, выклікае шмат нараканняў, незадаволенасці з боку радыкалаў, але ён жа дае i пэўныя перавагі, бо засцерагае ад памылак: асноўную рызыку бяруць на сябе першапраходцы, а мы карыстаемся ix вопытам.
Зрэшты, у нас не такая актыўная i апазіцыя нацыянальнаму руху, як у Прыбалтыцы. Там, як вы помніце, вялася лютая барацьба, антынацыянальныя сілы выступалі вельмі жорстка — калі рэспублікі Балтыі яшчэ ўваходзілі ў склад Савецкага Саюза. Але гэтая барацьба з цягам часу зменшылася, суціхла. Думаецца, што гэтак жа сітуацыя будзе развівацца i ў нас (тым больш, што беларусы складаюць каля 78% насельніцтва рэспублікі, у той час як у Прыбалтыцы карэннага насельніцтва значна меней, каля паловы ад агульнай колькасці жыхароў рэспублік).
Калі Беларусь і надалей будзе існаваць ва ўмовах абсалютнай суверэннасці i ў яе справы не будзе ўмешвацца імперская палітыка Расіі,— працэс дзяржаўнага будаўніцтва ў нас будзе праходзіць, так бы мовіць, у залагоджаным выглядзе.
— Але ці не перашкодзіць нам наша собская, «унутраная апазіцыя» ўласным жа памкненням да волі i незалежнасці? За часы таталітарызму нацыя адхінулася не толькі ад рэлігіі, але ў значнай ступені (ці не больш) i ад нацыянальнай ідэі...
— Таму я i лічу нацыяналізм выратавальнай ідэалогіяй на сучасным этапе беларускай гісторыі.
Што датычыць культуры, дык яе нацыянальны пласт вельмі тонкі, ён не так багата быў напрацаваны ў мінулым, а за часы дэнацыяналізацыі зменшыўся яшчэ больш. Ва ўмовах суверэннасці, відавочна, напрацоўка культуры будзе ісці вельмі актыўна, таму што беларусы як этнас далёка не рэалізаваліся. Галоўнае — каб нам не перашкаджалі, бо культура не можа прадуктыўна развівацца, калі льецца кроў i навокал галеча.
Аднак жа першасная роля ў Адраджэнні належыць палітычным пераўтварэнням, перш за ўсё праз ix «нацыяналізм» пасунецца далей, у эканамічную i культурную прастору.
— Кажучы пра выратавальнасць незалежніцкага нацыяналізму i радыкалізму, мы неяк абыходзім пытанне выдаткаў, платы за свабоду. Вы, Васіль Уладзіміравіч, адзін з нямногіх нацыянальных лідэраў, хто не баіцца прадказваць грамадству цяжкія выпрабаванні на шляху да незалежнасці. Няўжо пакутлівыя выдаткі настолькі непазбежныя?
— Усё значнае патрабуе платы, у тым ліку i незалежнасць. Вы не задумваліся, што незалежнасць Беларусі фактычна падаравалі? Гэта танная незалежнасць...
Мы ведаем з гісторыі, што многія народы за сваю незалежнасць пралілі мора крыві. У нас жа гэта адбылося без асаблівых высілкаў i вялікіх дэбатаў (маю на ўвазе прыняцце Дэкларацыі аб суверэнітэце). Відаць, незалежнасць патрабуе другой цаны, другой платы. Напэўна, i эканамічных выпрабаванняў — самых жорсткіх...
Такі стан рэчаў не залежыць ад чыёйсьці злой волі альбо недагляду: тут дзейнічаюць гістарычныя прычыны. Будзе яшчэ шмат тупікоў i пастак... Калі нацыя мае волю да незалежнасці, яна з ix выберацца; калі ж на пачатку дарогі карціць вярнуцца назад, — тады, можа, i не варта было на гэты шлях ступаць...
***P.S. На развітанне я запытаўся ў Васіля Уладзіміравіча пра ўзаемаадносіны Творцы i Улады i магчымасць ix прымірэння. У адказ мастак працытаваў горкаўскага героя Саціна: «Человек ценен своим сопротивлением силе жизни» i дадаў, што высока цэніць жыццёвую i творчую пазіцыі французскіх пісьменнікаў-экзістэнцыялістаў Ж.-П. Сартра i А. Камю. «Відаць, творца асуджаны на сталае супрацьстаянне з уладай. Для сумленнага мастака гэта, мабыць, непазбежна...».
I мне, прагнучаму вычарпальнай яснасці ў сваім часе i ў сучасніках, стала зразумелым, што апантаная палітычная творчасць — часавы кон мастака, творчая ахвяра дзеля «разводу» палітыкі i літаратуры, вызвалення Таленту з-пад апякунства Уладай...
1992