Зінаіда Клыга: “Беларусаў у Эстоніі паважаюць”
Зінаіда Клыга — старшыня Таварыства беларускай культуры Іда-Вірумаа “БЭЗ” — была адной з пачынальніц беларускага гуртавання ў Эстоніі. Напярэдадні святкавання 25-годдзя арганізацыі ўдалося спаткацца і пагутарыць пра мінулае і сучаснасць беларусаў у мястэчку Йыхві і ў згаданай балтыйскай краіне цалкам.
Зінаіда Клыга
“У Беларусі я амаль не жыла”
Зінаіда Клыга: Я апынулася ў Эстоніі, калі мне было паўтара гады. Мае бацькі пазнаёміліся ў 1945 г. у Германіі. Адтуль маці вярнулася ў Беларусь ужо са мной пад сэрцам, а бацька яшчэ некаторы час служыў. Калі ён вярнуўся ў Беларусь у 1947 г., там не было нічога, галеча. Ведаеце, што такое тады была Беларусь. А па Бабруйску, дзе ў далёкай радні прытулілася маці са мной, паўсюдна віселі плакаты, якія запрашалі на працу ў Эстонію, на сланцавыя шахты. Бацькі і паехалі. Ад таго часу мы тут жывем. Бацька працаваў спачатку слесарам, потым начальнікам мехцэха, далей вучыўся, стаў эканамістам, галоўным эканамістам на шахце. І пры канцы свайго жыцця (ён мала пажыў) быў начальнікам кантрольна-рэвізійнага аддзелу Эстонсланца. Вельмі паважаны быў чалавек, таленавіты.
А маці мела чацьвёра дзяцей, то амаль не працавала. Падпрацоўвала то камендантам у інтэрнаце, то ў дзіцячым садку, але больш была дома. Мы тут выраслі ў гэтым рэгіёне. Жылі спачатку ў Війвіконна, потым у Сомпа, а ўжо ад 1959 г. пачалі жыць тут, у Йыхві. І ад 1968 г., як мы пабраліся з маім мужам і я прыйшла ў ягоную хату, так тут і жывем. У нас трое дзетак нарадзіліся і выраслі. Усё жыццё прайшло тут.
Цяпер мне 68 і, канечне, толькі што карані ёсць і гэта адчуваеш, нягледзячы на тое, што я на Беларусі амаль што не жыла. Акрамя тых паўтара гадоў на пачатку жыцця, я яшчэ на чатыры гады прыязджала ў Мінск. Там скончыла літаратурна-музычнае аддзяленне філфака педагагічнага інстытуту. Праўда, яшчэ да інстытуту я на Беларусі была разоў шэсць, звычайна ўлетку ў дзедаў, там я беларускую мову чула і бачыла беларускі побыт.
Калі скончыла інстытут, нядоўгі час працавала ў школе, бо дзеткі пайшлі адзін па адным і хварэлі. Потым тата мяне ўладкаваў у кабінет палітасветы гаркаму партыі ў бібліятэку, я папрацавала там каля чатырох гадоў, а тады трапіла ў рэдакцыю мясцовай газеты “Ленінскае знамя”, дзе я ад 1976 г. і працавала. Газета была дзвюхмоўная — эстонская і руская, і я была выпускаючай, была адказным сакратаром, карэспандэнтам, загадчыцай аддзелу лістоў. Потым у 40 гадоў сабе яшчэ адно дзіцё завяла і праз год, вярнуўшыся пасля дэкрэту, сышла з газеты. Працавала ў палацы культуры, займалася рознымі мерапрыемствамі, там і пачалася нашая гісторыя, ад 1989 г.
Пачаткі беларускага жыцця ў Эстоніі
Наталля Гардзіенка: Як паўстала ідэя стварэння Беларуска-Эстонскага Згуртавання?
З. К.: У той час у Эстоніі пачаліся размовы пра нацыянальнасць, незалежнасць, што ёсць тытульная нацыя, а ёсць рускамоўныя, нібыта ўсе аднолькавыя. Было непрыемна. І спачатку тут яшчэ было ціха, а ў Таліне ўжо пачалі варушыцца нашыя нацыянальныя групы і быў такі пачынальнік — спадар Чыжык. Што ён на самай справе зрабіў? Я ведаю, што ён газету, кніжкі выдаваў і потым неяк згубіўся, не ведаю яго лёсу. Той спадар Чыжык пачаў гуртаваць талінскіх беларусаў, кагосьці запрашаць з Беларусі. А ў нас тут такі вельмі таленавіты беларус быў, Уладзімір Дзехцярук, ён першы пра гэта даведаўся. Ён ведаў, што я беларуска, што Маргарыта Астравумава беларуска, і сказаў неяк: “У Таліне робяць нейкую сустрэчу, давайце з’ездзім ды паглядзім, што яны робяць”. І мы паехалі. А калі ўжо вярталіся з Таліна пасля гэтае сустрэчы, мы гаварылі, што трэба кінуць кліч нашым беларусам, тут жа іх так многа, і будзем нешта рабіць. Бо што мы ў гэтых вось “рускамоўных” — смешна! Тое было недзе ў студзені 1989 г., а ўжо 6-га ці 8-га сакавіка мы зарэгістраваліся. Яшчэ ў лютым людзей збіралі, адзін раз, другі, статут прымалі. Народу было па першым часе даволі многа, каля 50 асобаў інтарэс выявілі, а потым, як заўсёды, засталіся найбольш актыўныя. Ёсць ядро актыўных людзей, якія цягам гэтых 25 гадоў дзейнічаюць у арганізацыі. Тая ж Маргарыта Астравумава. Праўда, сам Валодзя Дзехцярук адышоў. Чаму? Думаю, што амбіцыі незадаволеныя. На нашыя мерапрыемствы ён цяпер не ходзіць. Сам нешта робіць.
Многія ўдзельнікі ансамбля “БЭЗ” спяваюць у ім ужо шмат гадоў, а некаторыя – нават ад самага яго стварэння
Н. Г.: А ці складана было гуртаваць людзей у арганізацыю?
З. К.: Нескладана, зусім нескладана, бо ў той час была крыўда на тое, што робіцца, было жаданне неяк вылучыцца з гэтага ўсяго “рускамоўнага”. Галоўнае, канечне, гэта магчымасць, убачыўшы, колькі нас, трымацца адно аднаго. Вось гэтае зямляцтва, яно сапраўды недарма робіцца, гэта людзі аднае культуры, і нават калі розны ўзровень адукацыі, ёсць нешта такое, што аб’ядноўвае людзей, знітоўвае іх. Заўтра на сцэне будзе пяць чалавек, якія 25 гадоў у Згуртаванні, а астатнія амаль усе — больш за 10. Тры чалавекі толькі меней. Нешта трымае нас быць разам. Хто жадаў — адышоў, з розных прычынаў.
Шлях да мовы
З. К.: Калі я прыехала ў Мінск у 1965 г., прыйшла на аддзяленне рускамоўнае. У нас была беларуская мова, але яна была фактычна як замежная. Мне давялося перавесціся з начфаку з Таліну, дзе я пачынала, на “літ-муз” і здаваць шмат прадметаў, і сярод іх беларуская літаратура розных перыядаў. І мне было неяк сорамна, няёмка размаўляць па-беларуску. Потым я пазнаёмілася з Васілём Сёмухам. А ён размаўляў толькі на беларускай мове. Мы пасябравалі. Я размаўляла па-руску, ён па-беларуску. Калі я прызналася яму, што саромеюся на занятках гаварыць на беларускай мове, бо мне няёмка, нібыта я ламаю рускую, Васіль мне без падрыхтоўкі зрабіў такую лекцыю па параўнаўчым мовазнаўстве! Расказваў пра тое, наколькі багатая беларуская мова, і даказваў, даваў нямецкія словы, шукаў у славянскіх мовах адпаведнікі, паказваў, колькі ёсць недарэчнасцяў у рускай мове. Столькі тады расказаў, што я была ўражаная.
Канечне, я скончыла інстытут, забыла беларускую мову, калі вярнулася сюды ў Эстонію. Жыццё, дзеці, праца… І толькі ў 1989 г., калі мы пачалі гуртавацца, мне спатрэбілася беларуская мова. Мы ездзілі ў Беларусь, і першы раз я была проста знішчаная тым, што, калі быў Першы з’езд беларусаў і прыехалі людзі з усяго свету, замежныя беларусы размаўлялі па-беларуску. А я не магла. Мне было так сорамна.
Перад другім з’ездам беларусаў свету мы паехалі на сустрэчу з Краўчанкам, ён быў міністрам замежных спраў. На сустрэчы ў міністэрстве папрасіла прабачэння, што буду размаўляць па-руску, бо мовы добра не ведаю. Гэтая сустрэча была ў траўні, а ў ліпені быў з’езд. І калі я паехала ўжо туды, то падрыхтавалася на беларускай мове. На тым з’ездзе я рабіла прамову, і раптам Краўчанка з прэзідыума кажа: “Людцы добрыя, што ж гэта робіцца? Месяц назад яна двух словаў не магла на беларускай мове звязаць, а цяпер глядзіце, як размаўляе!” Ад таго часу я і карыстаюся беларускай мовай: і размаўляю, і пішу, і на радыё матэрыялы рабіла. Я ведаю, што раблю памылкі, калі размаўляю, але я ўжо не баюся. Нават калі бываю на Беларусі, гавару толькі на беларускай, з прынцыпу.
Зінаіда Клыга выступае на Шостым з’ездзе беларусаў свету
Н. Г.: А як ставяцца да мовы беларусы тут у Эстоніі?
З. К.: Калі мы пачалі, то дамаўляліся, што як на сустрэчах будзем намагацца размаўляць па-беларуску. І шмат хто пачаў гаварыць. Але калі змены пайшлі ў самой Беларусі, беларуская мова перастала быць адзінай, дык і тут у Эстоніі таксама ўсё гэта заглохла. Бачыце, носьбітаў беларускай мовы, якія б ад нараджэння ёй размаўлялі і былі б прыкладам, тут няма. Таму па-беларуску між сабою размаўляюць няшмат, на жаль.
Беларуска-Эстонскае Згуртаванне сёння
Н. Г.: Спадарыня Зіна, а колькі цяпер сябраў у Згуртаванні?
З. К.: Калі мы даем афіцыйныя звесткі, пішам 30 сябраў. Гэта тыя, што плоцяць складкі. Калі мы штомесяц ладзім сяброўскія вечарыны, прыходзіць 50-60 чалавек. Калі робім вялікія імпрэзы, прыходзяць па-рознаму. Вось калі было нам 20 гадоў, зала была амаль што поўная, нават наверсе людзі былі. Канечне, гэта не ўсе былі беларусы. Але тое, што людзі прыходзяць, – гэта вынік працы, якую мы вядзем.
Чамусьці мне з дзяцінства здавалася, што беларусы ў нашым грамадстве не асацыявалася з нечым годным: ну што гэта такое — беларус? — гучала нібыта са знявагай. Таму многія нашыя беларусы нават саромеліся свайго паходжання. Нехта казаў, што яны палякі. Не ўсе маглі пазбавіцца беларускага выгавару, але многія імкнуліся казаць на панскай рускай мове, каб выглядаць адукаванымі, а не з вёскі. Гэта было смешна і балюча. І канечне, за гэтыя 25 гадоў вынікам нашай працы ёсць, што калі гучыць — “беларус” — гэта цяпер як знак якасці.
На сёняшні дзень усё збавіла ўзровень, а калі быў гэты ўздым на пачатку 1990-х, мы шмат чаго маглі і мелі ад Беларусі: прыязджалі і імёны славутыя да нас, нам было цікава і было, што паказаць людзям. І гэта прыцягвала людзей да нас. Цяпер мы робім, што можам. Дзякаваць Богу, эстонскія ўлады даюць нейкую падтрымку, мы можам разлічваць на нейкія грошы. Так, гэта кладзецца на мае плечы, бо я павінна, атрымаўшы тыя грошы, зрабіць дакладную справаздачу за кожны цэнт. Але гэта нармальная дысцыпліна.
Мы, шмат нацыянальных згуртаванняў, працуем паралельна. У 1989 г. нас было тры: беларускае згуртаванне і амаль што разам з намі габрэі і інгерманландскія фіны згуртаваліся. І мы ўтрох прыдумалі і з дапамогай АБСЕ зрабілі арганізацыю, якая нідзе не зарэгістраваная, не працуе з грашыма, не выдзяляе нічога, але вельмі важная. Гэта Круглы стол нацыянальных меншасцяў пры павятовым старэйшыну. Ён гуртуе арганізацыі нацыянальнасцяў усяго павету. Кожны месяц мы збіраемся, і ідзе размова, сустрэчы з прадстаўнікамі міністэрстваў, амбасадаў, мясцовых уладаў, прыдумваем мерапрыемствы, якія будзем рабіць, шукаем грошы ў амбасадах, выдаем кніжкі, і гэта распаўсюджваецца тут, і гэта таксама ёсць вынік нашае працы.
Н. Г.: Калі казаць пра вобраз сярэдняга беларуса, які з’яўляецца сябрам арганізацыі, то гэта хто?
З. К.: Гэта сталы чалавек, жанчына пасля 50 гадоў. З моладдзю цяпер дрэнна, і гэта вялікая праблема. Калі мы пачыналі, майму хлопчыку меншаму было тры гады. І для дзяцей, якія падрасталі, у нас была школка, і што маглі, мы рабілі. Але яны выраслі, а ўнукаў яшчэ мала. Да таго ж быў такі складаны час, калі для моладзі тут, у Эстоніі, не было працы, і скончыўшы школу, яны з’язджалі. Але цяпер я адчуваю, што павінны прыйсці маладыя мамы з дзеткамі. На жаль, нам не хапае сродкаў і магчымасцяў зацікавіць моладзь. У нас нічога няма апроч таго, што старыя цёткі спяваюць нейкія песні. Дзецям гэта нецікава. Яны не адчуваюць сябе беларусамі на гэтым фоне. Яны ведаюць, што яны беларусы, але на гэтым — усё.
Н. Г.: А якія адносіны ў БЭЗу з іншымі беларускімі арганізацыямі ў Эстоніі і за яе межамі?
З. К.: Раней у нас больш было сувязяў і з замежнымі арганізацыямі таксама. Але цяпер гэта абмежавалася, усё праз грошы. Калі пачыналася, то былі толькі мы тут. Быў толькі БЭЗ, ён таму і называецца Таварыствам беларускай культуры Іда-Вірумаа, цэлага павету. І беларусы адусюль імкнуліся да нас, мы супрацоўнічалі з консульствам, дапамагалі рабіць пашпарты, грамадзянства, візы, ездзілі ў Талін. Людзі глядзелі, што мы працуем і самі пачалі арганізоўвацца. У Нарве было створана згуртаванне на чале з Таццянай Цыганок. Яно хутка з’ехала на нішто, але за ім паўстала суполка “Сябры”, якая ад нас брала і статут. Пазней, у 1994 г., з’явілася гэтак званая Асацыяцыя беларусаў Эстоніі “Бацькаўшчына” на чале з Савінавай. Мы працуем самастойна ад яе. Ёсць “Крыніца” ў Саламяе, дзейнічае не так даўно. А таксама ёсць суполка ў Маарду, побач з Талінам — “Ялінка”, ёсць “Лёс” у Таліне, цэнтр Артура Цурбакова, суполка ў Пярну з назвай “Лад”, ёсць таксама маладыя ўцекачы…
Н. Г.: У паваенных дыяспарах на Захадзе часам узнікалі агульныя праекты, што аб’ядноўвалі ўсе арганізацыі беларусаў у той ці іншай краіне. Ці былі, акрамя Асацыяцыі беларусаў Эстоніі, нейкія агульнаэстонскія беларускія ініцыятывы? Прыкладам, Сустрэчы беларусаў Эстоніі?
З. К.: Не, такога няма. Асацыяцыя на самай справе — не агульная ініцыятыва, гэта — ініцыятыва асобы.
Ведаеце, што мы — БЭЗ — робім? Мы не гаворым, што некага абагульняем, але раз ад разу мы робім такія мерапрыемствы, куды запрашаем усе беларускія суполкі з Эстоніі. Гэта можа быць “Усмешка па-беларуску” — тры такія фестывалі былі. Кагосьці запрашаем з Беларусі і абавязкова загад для эстонскіх, каб падрыхтаваліся, бо гэта фестываль, куды прывозяць свае жарты, песні, сцэнкі і іншае жартоўнае, і збіраюцца беларусы.
На фестывалі “Усмешка па-беларуску” ў 2012 годзе
Мы робім і фестываль беларускай песні. Таксама тры прайшлі, апошні быў летась увосень. Прыязджаюць суполкі са сваімі групамі самадзейнымі, мы спяваем. Апошнім разам прыязджала да нас з Магілёўшчыны “Жытніца”, якой кіруе сям’я: муж — спадар Вакс — этнічны эстонец. І таксама на 25-годдзе мы запрасілі ўсіх. Выставы беларускіх мастакоў Балтыі таксама даюць магчымасць узяць удзел усім суполкам. Гэта ўсё дапамагае зразумець, што мы побач, мы разам, мы працуем, робім адну справу. Мы можам запытаць адно аднаго, як што робіцца, і гэтага ўжо дастаткова.
Падводзячы вынікі за чвэрць стагоддзя
Н. Г.: 25 гадоў — значны тэрмін. Што ў дзейнасці згуртавання за гэты час Вам падаецца найбольш важным? Якія ініцыятывы, якія мерапрыемствы найбольш запомніліся?
З. К.: Адно, напэўна, самае паказальнае. У Эстоніі ёсць толькі адзіны помнік беларускаму дзеячу — гэта помнік Янку Скрыгану. І гэты помнік у Ківілі зрабілі мы. Мы падалі ідэю і яе рэалізавалі недзе ў 1998 г. Мы лічым, што гэта было вельмі важна. Знайшлі сродкі праз міністэрствы культуры Эстоніі і Беларусі, і беларускі бок шукаў мастака. Гэты праект быў галоўны, напэўна.
Важна і тое, што эстонскія беларусы, і не толькі беларусы — каго яны раней ведалі? “Песняроў”, “Верасы”, Еўдакімава! Тэатр ніхто не ведаў, толькі галасы. А дзякуючы нам, наш рэгіён шмат каго пабачыў. Тут былі і студэнты ўніверсітэта культуры, і танцавальныя калектывы, і Галіна Дзягілева была, і Таццяна Мархель, і Пузыня быў, і навукоўцы, і шмат каго яшчэ мы маглі запрашаць і запрашалі. І іх чулі і бачылі нашыя беларусы, якія тут выхоўваліся толькі на рускай культуры. Гэтая асветніцкая праца, яна надзвычай важная. І яна скіраваная на ўсіх. Не толькі на саміх беларусаў, але і на эстонцаў. Мы нікога ад сябе не адштурхоўваем, самі робім гэтую працу, да нас далучаюцца нашыя родныя, знаёмыя, беларусы, якія ведаюць нас, а праз іх і астатнія. На нашыя імпрэзы шмат прыходзіць людзей іншых нацыянальнасцяў.
З эстонцамі крыху цяжэй, бо нашыя людзі не надта ведаюць эстонскую мову. Эстонцы тут, у гэтым рэгіёне, у меншасці. Гэта цяпер тут гучыць эстонская мова, а раней ніколі нічога не было бачна і чутна. Цяпер эстонская мова патрэбная, але мы ўжо застарыя. Я разумею па-эстонску, у мяне ёсць катэгорыя, каб працаваць. Але не ўжываеш, і яна губляецца.
Што абавязкова мы робім — у лютым эстонцы святкуюць дзень незалежнасці.
23 лютага 1918 г. была абвешчана Эстонская рэспубліка. Эстонцы вярнулі сабе гэтае свята і вельмі ганарацца. І мы, калі ладзім сустрэчу ў лютым, заўсёды запрашаем нейкі калектыў эстонскі і святкуем разам. Але наогул мы даволі мала з імі сустракаемся.
Н. Г.: Ці можна сказаць, што ўспрыманне беларусаў у эстонскім грамадстве за гэты час змянілася?
З. К.: Канечне. Беларусаў цяпер успрымаюць на вельмі высокім узроўні і паважаюць. Менавіта за тое, што мы робім тут, паказваем, што мы ёсць.
На жаль, мы, тутэйшыя беларусы, мала цікавыя самой Беларусі, і гэта дрэнна. Мне ад Беларусі сёння нічога не трэба. Я ніколі не буду там жыць, бо тут могілкі маіх бацькоў, тут дзеці, усё жыццё… Але мне падабаецца адчуваць сябе беларускай, бо ў мяне карані беларускія, мая бабуля Сафія Апанасаўна мела дзявочае прозвішча Сапега. Можа яна ніякага дачынення не мела да таго магнацкага роду, не буду на тое пасягаць, але славутасць імя сама па сабе нешта дае. І тое, што мы тут робім, людзей збіраем, яно таксама нешта дае для тых, хто тут жыве. І праца тут павінна быць неяк адзначана. Прыкладам, тое што зрабілі палякі з гэтай “картай паляка” — гэта сведчанне зацікаўленасці ў сваіх людзях, якія жывуць не на радзіме. Жыццё тут не было нашым выбарам, але гэта наш лёс. Было б добра, каб сама Беларусь больш была зацікаўленая ў нашай працы і ў супрацоўніцтве. Каб Радзіма паважала той унёсак, які мы робім на ўзроўні народнай дыпламатыі на карысць краіны свайго паходжання. Па ўсім свеце раскіданыя дзеці і нашчадкі Беларусі, але яны застаюцца беларусамі. Мы — застаемся беларусамі!