«Няўдача сённяшняга дня спараджае не апатыю, а матывацыю выходзіць яшчэ і яшчэ»

Пратэстныя настроі ў беларускім грамадстве ўзніклі не раптам, да іх падвёў ланцужок падзей, якія ўплываюць на настроі і ўзровень даверу. Але каталізатарам стаў узровень гвалту з боку сілавых структур у першыя дні пасля выбараў. Сацыёлаг Андрэй Вардамацкі прэзентаваў вынікі апошняга даследавання, якое паказвае прычыны і асаблівасці беларускага пратэсту.

Маніторынгавае даследаванне праводзілася з верасня 2020 года Беларускай аналітычнай майстэрні Андрэя Вардамацкага з дапамогай фокус-груп, паведамляе TUT.BY.

Што прывяло да росту пратэстных настрояў?

Да росту пратэстных настрояў у беларускім грамадстве вялі некалькі фактараў, якія паступова падвышаюць градус незадаволенасці. Пачынаючы са снежня мінулага года паскорыўся рост колькасці тых, хто ацэньваў эканамічную сітуацыю як дрэнную. У канцы сакавіка — пачатку красавіка ён дасягнуў 61% супраць 38% на стыку 2019 і 2020 гадоў. Пазней вырасла ступень незадаволенасці рэакцыяй ўрада на сітуацыю ва час эпідэміі каронавіруса. Як вядома, тады ж пачалося маштабнае рух дапамогі медыкаў, даўшы яго ўдзельнікам вопыт самаарганізацыі.

— Эканамічнае самаадчуванне, можна сказаць, — порах, а кавід — бікфордаў шнур. Яны спарадзілі гэты выбух, — каментуе сацыёлаг, кіраўнік Беларускай аналітычнай майстэрні, прафесар Андрэй Вардамацкі.

Услед за падзеямі, цесна звязанымі з першай хваляй эпідэміі каронавіруса, адбылася рэзкая змена медыяпаводзін беларусаў, што адбілася на ўзроўні даверу да прэсы. Давер да дзяржСМІ стаў апускацца, у прыватнасці ён змяніўся з 17% у сакавіку да 4,2% у ліпені, а да недзяржаўных выданняў, наадварот, стаў расці, ад амаль 13% у сакавіку да 27% у ліпені. Такую ж з’ява сацыёлагі назіралі ў перыяд «маршаў недармаедаў» у 2017 годзе, адзначае эксперт.

Бачыць сацыялогія ў тым, што адбываецца, і дзве больш глабальныя прычыны. Гэта змяненне адукацыйнай структуры насельніцтва. За перыяд у 20 гадоў амаль у 2 разы павялічылася колькасць людзей з вышэйшай адукацыяй. Пры такім узроўні адукацыі насельніцтва аўтарытарныя рэжымы немагчымыя, паказвае Вардамацкі, спасылаючыся на глабальныя даследаванні. Аказваюць уплыў і змены ў структуры эканомікі: скарачэнне значнасці транспартна-сыравіннай складніка і ўзмацненне ролі інтэлектуальных вытворчасцяў, развіццё тэхналогій. Гэта не можа не адбівацца на грамадскай свядомасці і каштоўнаснай іерархіі.

А што было самай прычынай выхаду людзей на вуліцу?

Спіс падзей і з’яў, якія выклікалі незадаволенасць у частцы грамадства, назапашваўся. Гэта, як гаварылася вышэй, незадаволенасць дзеяннямі ўрада падчас эпідэміі каронавіруса вясной, з’явы і падзеі, якія адбываліся падчас прэзідэнцкіх выбараў, непасрэдна самі выбары і іх вынік. Але абсалютнай дамінантай стала жорсткасць паводзін сілавікоў. Па дадзеных сацыёлага, каля 60% маглі б змірыцца з фальсіфікацыяй выбараў, калі б не брутальнасць дзеянняў сілавых структур.

Сацыёлаг вылучае пяць параметраў, якія характарызуюць паводзіны і матывацыю пратэстоўцаў. Адзін з іх — гэта зрух болевага парога. У канцы вясны Сяргей Ціханоўскі казаў пра тое, што атрымаць 15 сутак не страшна, што гэта можна перажыць, успамінае Андрэй Вардамацкі. Як відаць з пазнейшых падзей, усё больш людзей гатовыя адстойваць свае інтарэсы і правы, нават ведаючы, якую за гэта прыйдзецца плаціць цану: магчымыя збіцці, штрафы і арышты, страта працы.

У той жа час адбываліся звязаныя з першым параметрам трансфармацыя страху ў гнеў і арыентацыя на доўгаі пратэст. У часткі грамадства, настроенай на дасягненне пераменаў, ёсць ўсведамленне, што гэта не адбудзецца за адзін раз, таму яны не здаюцца пасля разгонаў.

— У сацыяльнай псіхалогіі пратэстоўцаў змянілася ўспрыманне няўдачы сённяшняга дня, якая заключаецца ў тым, што няўдача сённяшняга дня спараджае не апатыю, а матывацыю выходзіць яшчэ і яшчэ.

У той жа час удзел у акцыях пратэсту ўспрымаецца як псіхалагічны пазітыў і энергетычная падзарадка. Акцыі служаць эмацыйным падсілкоўваннем для ўдзельнікаў, што нязвыкла для пратэстаў.

— У свеце асноўная мэта выхаду — гэта нешта негатыўнае, сказаць «не» эканамічнай палітыцы ўрада, экалагічнай, адукацыйнай. У беларускім выпадку функцыя выхаду змянілася. Дамінанта заключаецца не ў негатыўнай частцы выхаду, а пазітыўнай. Для людзей выхад з’яўляецца псіхалагічна неабходным, як падзарадка і набыццё пазітыўнай энергіі ад навакольных людзей і ад самой падзеі. У гэтым асаблівасць беларускага пратэсту.

Пятая характарыстыка — гэта адсутнасць лідара. Традыцыйна ў падобных рухах была сацыяльна-псіхалагічная патрэба фізічнай прысутнасці яго лідара. У Беларусі патэнцыйныя або рэальныя лідары «знікалі ў завулках беларускай юрыдычнай сістэмы», што змяніла стаўленне да самой гэтай ролі. Патрэба ў фізічнай прысутнасці лідара на месцы падзей знікла. Гэта спарадзіла самаарганізацыю і феномен плаваючага лідарства. Гэта ж дазваляе прызнаваць лідарамі тых, хто знаходзіцца далёка.

Ці можна казаць аб падзеле грамадства?

Сацыёлаг пазначае выразны падзел двух сацыяльных груп: якія падтрымліваюць уладу і прыхільнікаў пераменаў. Ён вылучае поўнае ўзаеманепрыняццё іх каштоўнасных сістэм, з-за чаго бакам складана чуць адзін аднаго і знаходзіць аргументы, здольныя пераканаць.

— Прыхільнікі існуючага афіцыйнага істэблішменту маюць шкалу параўнання з 90-мі гадамі і на гэтай аснове ажыццяўляюць увесь круг параўнанняў. А прыхільнікі пераменаў і іх шкала — гэта параўнанне з краінамі па перыметры на сёння, — каментуе сацыёлаг.

Найважнейшай адзнакай даследаванне паказала псіхалагічную неабходнасць ўдзельнічаць у працэсе прыняцця рашэнняў у прыхільнікаў пераменаў. У прыхільнікаў дзеючай улады такая патрэба адсутнічае.

Да чаго ўсё гэта вядзе?

У выніку падзей апошніх месяцаў адбываецца трансфармацыя тыпу нацыянальнай ідэнтычнасці, адзначае Андрэй Вардамацкі. Калі ў пачатку года гэта быў тэрытарыяльна-дзяржаватворчы тып (калі агульным з людзьмі адной нацыянальнасці значная частка называе тэрыторыю, зямлю і дзяржаву), то цяпер ён дапаўняецца палітычна-грамадзянскай кампанентай.

Характарыстыкі беларускага пратэстнага руху, як вынікае з вынікаў даследавання, гэта значыць адсутнасць патрэбы ў лідары, вопыт і ўзмацненне самаарганізацыі, жаданне прымаць удзел у прыняцці важных для грамадскасці рашэнняў можна разглядаць як працэс падрыхтоўкі грамадства да пераходу ў стан, калі яно будзе гатовае да пабудовы, напрыклад, парламенцкай рэспублікі. Гэта кажа аб аддаленні ад патэрналізму і аднаго цэнтра прыняцця рашэнняў.