Адкуль не чакалі: як Японія падштурхнула рэвалюцыю ў імпэрыі 120 гадоў таму
Як далёкая краіна, дзе, як кажуць, узыходзіць Сонца, можа паўплываць на палітычную сітуацыю ў Беларусі? У 1904 годзе гэта было таксама невідавочна, але вайна паміж імпэрыяй, што праглынула нашую дзяржаву, і Японіяй перадвызначылі наступныя падзеі. Расея прайграла Японіі, і ў нас пачалася эпоха Адраджэньня.
Японскі малюнак часоў тае вайны
Перадумовы
Галоўнай прычынай расейска-японскай вайны ляжала спрадвечная экспансіянісцкая палітыка абедзьвюх імпэрый, перадусім, вядома, Расеі. Яна кіравалася нястомным імкненьнем да тэрытарыяльных набыцьцяў, стратэгічнай перавагі і няўлоўнага нацыянальнага прэстыжу. Расея на пачатку ХХ стагодзьдзя імкнулася чарговы раз засунуць свае крывавыя пальцы на чужыя тэрыторыі.
Яна скіравала ўвагу на Маньчжурыю і Карэю. Гэтыя рэгіёны былі па сутнасьці брамамі ў Ціхі акіян, а таксама спрыяльнай глебай для наступнай экспансіі ў Азіі. Транссібірская чыгунка была сымбалем цёмнага жаданьня Расеі ўмацаваць сваю прысутнасьць на гэтых тэрыторыях. Яна служыла як ваенным, так і эканамічным мэтам.
У гэты ж час Японія, якая выйшла з так званай Рэстаўрацыі Мэйдзі як імпэрская дзяржава, што імкліва разьвівалася, разглядала Карэйскую паўвыспу і Маньчжурыю як жыцьцёва істотныя для сваёй бясьпекі. Карэя, у прыватнасьці, разглядалася як «кінжал, скіраваны ў сэрца Японіі», што патрабуе кантролю або ўплыву на паўвыспу, каб прадухіліць магчымую пагрозу японскаму сувэрэнітэту.
Кантроль над Маньчжурыяй і Карэяй абяцаў не толькі стратэгічныя ваенныя перавагі, але і доступ да багатых прыродных рэсурсаў, у тым ліку вугалю і жалеза, якія мелі вырашальнае значэньне для прамысловага сектара Японіі, які разьвіваўся бы на дражджах. Больш за тое, панаваньне над гэтымі рэгіёнамі азначала кантроль над гандлёвымі шляхамі.
Уваход у вайну быў пытаньнем часу. Гэтаму несумненна дапамог і грандыёзны правал дыпляматыі. У гады, якія папярэднічалі вайне, было зроблена некалькі спробаў дамовіцца аб урэгуляваньні, якое б улічыла праблемы як Расеі, так і Японіі. Аднак перамовы былі скасаваныя ўзаемным недаверам. Расея, недаацэньваючы гатоўнасьць Японіі ўступіць у вайну, не жадала ісьці на істотныя саступкі, асабліва ў дачыненьні да свайго становішча ў Маньчжурыі.
Экспансія Расеі ў сьвеце вачыма японскіх ілюстратараў пачатку ХХ ст.
Кульмінацыяй дыпляматычных намаганьняў стала рашэньне Японіі нанесьці 9 лютага 1904 года прэвентыўны ўдар па расейскаму флоту ў Порт-Артуры. Такім чынам вайна была абраная адзіным сродкам выйсьця з тупіка. Японія заяўляла пра сябе як пра значнага гульца на сусьветнай арэне.
Пад камандаваньнем адмірала Тога Хэйхачыра японскі флот пачаў ваенныя дзеяньні раптоўнай тарпеднай атакай па расейскай марской эскадры, дыслякаванай у Порт-Артуры. Гэты сьмелы крок нанёс сур'ёзныя пашкоджаньні галоўным расейскім браняносцам «Цэсарэвіч» і «Рэтвізан», а таксама 6600-тоннаму крэйсеру «Палада».
Першыя японскія штурмы аказалі глыбокае псыхалягічнае ўзьдзеяньне на Расею, якая была празьмерна ўпэўненая ў сваіх ваенных здольнасьцях.
Нечаканы факт: у знак салідарнасьці з Расеяй каралеўства Чарнагорыя таксама абвесьціла вайну Японіі. Хаця гэтая дэклярацыя не прывяла да адпраўкі чарнагорскіх войскаў на Далёкі Ўсход, жменька чарнагорскіх добраахвотнікаў усё ж далучылася да расейскіх войскаў.
Чарнагорыя афіцыйна знаходзілася ў стане вайны з Японіяй больш за сто гадоў! Толькі ў 2006 годзе былі падпісаныя адпаведныя дакумэнты пра мір паміж гэтымі краінамі.
У выніку вайны 1904-1905 гадоў Расея атрымала сур’ёзную паразу ад Японіі. Карэйская паўвыспа неўзабаве стала японскай і заставалася ёю да канца Другой сусьветнай вайны.
Атака па расейскім флоце ў Порт-Артур
Уплыў паразы Расеі ў вайне на нутраныя справы
Даволі нечаканая параза Расеі ад Японіі была ваеннай катастрофай. Больш за тое, гэта было нацыянальнае расейскае прыніжэньне, якое агаліла слабыя месцы Расейскай імпэрыі. Вайна выявіла значныя недахопы ў ваеннай арганізацыі, кіраўніцтве і стратэгіі. Усё гэта ўскладнілася матэрыяльна-тэхнічнымі кашмарамі вайны і недаацэнкай японскіх сілаў.
Адразу пасьля вайны ў грамадзтве адбыўся магутны ўсплёск незадаволенасьці. Грандыёзнае фінансаваньне ваенных дзеяньняў прывяло да павелічэньня падаткаў і інфляцыі. Цяжкасьці, зь якімі сутыкнуліся як сяляне, так і гарадзкія жыхары, сталі амаль невыноснымі. Расчараваньне трансфармавалася ў гучныя патрабаваньні пераменаў. Інтэлігенцыя, працоўныя і вайскоўцы, аб'яднаныя агульным болем і адчаем, пачалі сумнявацца ў саміх асновах існаваньня імпэрыі і расейскага імпэратара Мікалая ІІ.
Параза ў вайне з японцамі паслужыла наўпроставым прадвесьнікам рэвалюцыі 1905 года. Гэта быў бурлівы год пратэстаў, страйкаў і паўстаньняў, якія ахапілі ўсю Расейскую імпэрыю паняволеных народаў.
Крывавая нядзеля, расправа над мірнымі дэманстрантамі ў Санкт-Пецярбургу ў студзені 1905 года, стала апошнім крокам, які ўзбудзіў шырокія хваляваньні. Жорсткасьць гэтай падзеі разбурыла міт пра цара як «бацьку народа» і прадэманстравала бяздушнае грэбаваньне рэжымам жыцьця сваіх падданых.
Рэвалюцыя 1905 года прымусіла расейскага тырана Мікалая II пайсьці на нутраныя саступкі, у першую чаргу ў сваім маніфэсьце, дзе ён абяцаў стварэньне парлямэнту і асноўныя грамадзянскія свабоды.
Мірнае пагадненьне паміж Японіяй і Расеяй у 1905 годзе
Вядома, як і любы тыран, ён і ня меў на мэце доўгатэрміновае паляпшэньне жыцьця рабоў.
Для Беларусі вайна Японіі супраць Расеі прынесла шматлікія ахвяры сярод тых, каго маскоўскія акупанты забралі ў войска і кінулі на іншы край імпэрыі. Але разам з гэтым менавіта ў гэты час быў распалены нязгаслы агмень беларускага нацыянальнага адраджэньня.
Калі яшчэ зусім нядаўна толькі раз-пораз гучала беларускае слова з вуснаў Францішка Багушэвіча, Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча і некаторых іншых, дык пасьля вайны, са стварэньнем беларускіх газэтаў і выдавецтваў, якія, няхай і праіснавалі не працяглы час, адбыўся выбух беларускага гонару сярод жыхароў нашай краіны.
З часоў канчатковай акупацыі Вялікага Княства Літоўскага ў 1795 годзе на той момант прайшло ўсяго 110 гадоў. Тэрмін у межах гісторыі – дробны.
Нацыянальны беларускі рух адчуў подых свабоды і надзеі. Калі імпэрыя зьнікае – толькі нацыянальна арыентаваныя лідары могуць весьці народ да ратаваньня з капцюроў. Немагчыма ўявіць, каб шэрыя, тэхнакратычныя асобы маглі стаяць на чале нечага новага.
Гэты ўрок неабходна памятаць і ў наш час, калі Калос захістаўся, і любы вецер можа неўзабаве абрынуць становішча імпэрыі. І вось тады – толькі беларускі нацыянальна арыентаваны лідар можа скарыстацца момантам.