Флярыян Ажэшка – паўстанец, лекар, шляхціч

Яго братам быў Пётр, чыя жонка, Эліза з Паўлоўскіх, стала выбітнай беларускай і польскай літаратаркай. Прасочым за лёсам знакамітага паўстанца часоў Кастуся Каліноўскага ў гадавіну яго сьмерці.

У апавяданьні Элізы Ажэшка «Gloria Victis» часта сустракаецца герой нашага артыкула:

«З навучаньня ва ўнівэрсітэце ён прынес з сабой гарачы, люты дэмакратызм у думках, сэрцы і словах, як малітву, ён прамаўляе склон: народ, да народа, для народа, ад народа, у народзе. ... Абветраны, шыракаплечы, ён спалучаў гэта з дэмакратычным ладам мысьленьня знарочыстую грубасьць рухаў і словаў, а з шэрых вачэй глядзела на сьвет мяккая, міласэрная душа летуценьніка, якая пастаянна ўзьлятала да вышыні».

Род

Флярыян паходзіць з даўняга беларускага шляхетнага роду Ажэшка гербу «Кораб». Зрэшты, некаторыя айчынныя дасьледчыкі выкарыстоўваюць больш слушны і родны варыянт вымаўленьня – Арэшка. Напрыклад, гісторык Зьміцер Юркевіч у сяброўскіх дыскусіях пераконвае мяне да ўжытку якраз другога варыянту, спасылаючыся, у тым ліку, на Францішка Багушэвіча, які называў дарагую сяброўку Арэшка. Але ў дадзеным выпадку пакінем (пакуль што) замацаваны варыянт зь літарай ж.

Пачынальнікам роду лічыцца Ян Ажэшка, войскі мельніцкі ў 1539 годзе. Ён згадваецца ў фрагмэнце Літоўскай Метрыкі: «У 1539 годзе кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт пакінуў старасьце мельніцкаму палову маёнткаў, што засталіся пасьля Яна Ажэшкі, войскім мельніцкім, сыну Крыштафу, а другую палову дачцэ Ганьне, якая выйшла за аднаго з Завішаў (дарэчы дагэтуль ідэнтэфікаваць за каго са знакамітага роду Завішаў выйшла замуж тая старадаўняя Ажэшка – не атрымалася).

Першы з Ажэшкаў — Ян ажаніўся з Ганнай Сакалоўскай, а яго сын Крыштаф Ажэшка быў дзедзічам у 1556 годзе ў Фаленчыцах.

Землі Яна былі настолькі вялікія, што ён выставіў восем узброеных коньнікаў для вайны. У рашэньні вялікага князя літоўскага і караля польскага падзяліць маёнтак няма нічога асаблівага, як зазначае ў сваёй гістарычнай працы нашчадак роду, Вацлаў Ажэшка. Маёмасьць атрымлівалі ў спадчыну толькі нашчадкі мужчынскага полу. Калі маёмасьць або яе частку павінна была атрымаць дачка, патрабавалася згода караля як на вясельле, так і на ўзяцьце гэтых рэчаў у пасаг.

Па меры таго, як род Ажэшкаў пачаў разрастацца (а ў Крыштафа было пяць сыноў, дачка Канстанцыя, якая пабралася шлюбам з Янам Касьцюшкам) і багацець, сям’я пачала распаўсюджвацца. У сярэдзіне XVII стагодзьдзя частка сям'і пераязджае ў суседняе Берасьцейскае ваяводзтва, у Пінскі павет, у ваколіцы Піны і Прыпяці. Прадстаўнікі роду выконвалі шмат ганаровых функцый, галоўным чынам у рэгіёне Мельніцка-Пінска-Кобрынскім. Сярод іх былі падчашыя, падстоліі, харунжыі, пісары трыбуналу ВКЛ, маршалкі, стольнікі, ксяндзы, судзьдзі, падваяводы і іншыя.

Ад Крыштафа можна прасачыць наступную лінію да героя гэтага артыкула: Мікалай – Андрэй — Казімір – Міхал – Антоні — Юзэф – Фэлікс.

Нарадзіўся Флярыян 9 сакавіка 1835 года ў Кобрынскім павеце былога Вялікага Княства Літоўскага. Пасьля заканчэньня гімназіі ў Мітаве ён быў прыняты на навучаньне ў Медыка-хірургічную акадэмію ў Пецярбургу і штогод прыязджаў у Людвінава, дзе падчас сустрэчаў з сябрамі вяліся гарачыя дыскусіі аб правах сялянаў і падзеях у сталіцы імпэрыі. У гэты час старэйшы брат Пётр ажаніўся з Элізай Паўлоўскай. Пасьля вясельля маладыя Пётр Ажэшка і Эліза паехалі ў радавы маёнтак Людвінава Кобрынскага павета, які належаў Ажэшкам. Пісьменьніца так узгадвала месца, дзе жыла сям’я мужа:

«У марозны і сьнежны лютаўскі дзень мы выправіліся ў дарогу ў Людвінава, што за 40 вёрст ад Горадні, у Кобрынскім павеце, амаль на мяжы з Валыньню. Людвінава было вельмі прыгожай палескай вёскай, акружанай лесам, зь вялікім і прыгожым садам, у якім адна алея са старых каштанаў была асабліва цудоўнай. Хата была прасторная і ўтульная, але пад саламяным дахам яшчэ пахла старасьцю і спрадвечна прыгожай паэзіяй нашых шляхецкіх дамоў».

Прыязнай душой у новым для пісьменьніцы асяродзьдзі стаў малодшы брат яе мужа — Флярыян. Зь яго дапамогай Эліза заснавала ў маёнтку школу для сельскіх дзяцей.

Урывак з твору Элізы Ажэшка «Над Нёманам»:

«Паміж гэтымі панамі, іх жонкамі, дочкамі і сынамі яны часта абмяркоўвалі айчынную і замежную літаратуру, грамадзкія справы, а менавіта нядаўна завершаную франка-італьянскую кампанію і плянаванае вызваленьне сялянаў. Калікст Ажэшка і Ян Жук, першы ў Пецярбургу, другі ў Горадні, уваходзілі ў склад камісіі па сялянскай справе паводле ўрадавай пастановы і, вярнуўшыся з гэтых гарадоў, рабілі поўныя справаздачы аб сваёй дзейнасьці перад суграмадзянамі.

Эліза слухала гэтыя размовы з надзвычайнай цікавасьцю, тым больш, што ўся група знаёмых маладых людзей, у тым ліку Флярыян Ажэшка, малодшы брат Пятра, захаплялася сялянствам. Эліза адразу ж далучылася да гэтай групы безумоўных энтузіястаў і пачала весьці гарачыя спрэчкі з тымі, хто меў умоўнае захапленьне ў гэтай справе, а калі выпадала магчымасьць, брала актыўны ўдзел і ў паляпшэньні сялянскага становішча, напрыклад, разам з Флярыянам Ажэшка, стварылі вясковую школу ў фальварку Людвінава. Праз гэта ёй даводзілася змагацца з самымі блізкімі, якія выступалі супраць яе поглядаў і намераў. Адсюль спрэчкі і перакананьні, потым гнеў і плач і, нарэшце, адчай».

Пазьней Эліза Ажэшка прызнавалася, што і гэтыя дыскусіі з Флярыянам, і паўстаньне 1863 года паўплывалі на тое, каб стаць пісьменьніцай.

У 1861 годзе Флярыян скончыў вывучэньне медыцыны ў Пецярбургу і займаўся медыцынскай прыватнай практыкай на радзіме, у Кобрынскім павеце. Адначасова з гэтым ён таксама дапамагае Элізе ў школе для некалькіх дзесяткаў дзяцей. Але братавая жонка не разумела абыякавасьці свайго мужа Пятра Ажэшкі да грамадзкіх праблемаў і яго захапленьня картачнай гульнёй і паляваньнем. Як вядома, шлюб Элізы Ажэшкі і Пятра ня быў ніколі гісторыяй сапраўднага каханьня. У іх не было дзяцей, а апошнія гады жыцьця ў выгнаньні Пётр дажываў самотна: Эліза не паехала за ім.

Паўстаньне 1863

Шмат сілаў і энтузіязму ён аддаваў справе адмены прыгоннага права сялянаў. Флярыян Ажэшка прымаў самы актыўны ўдзел у паўстаньні як паўстанец і лекар у паўстанцкіх аддзелах Рамуальда Траўгута.

Абыходзячы маёнткі, ён заклікаў шляхту і сялянаў далучацца да паўстанцкіх атрадаў, зьбіраючы адзеньне, прадукты і грошы для паўстаньня. Пазьней і сам уступіў у атрад паўстанцаў, удзельнічаў у баях, лекаваў параненых. Яго пастаянную актыўную дзейнасьць назірала Эліза Ажэшка, якая таксама дапамагала паўстанцам.

Як адзначае гісторык Іван Буднік, пры вывучэньні сацыяльнага складу паўстанцаў Кастуся Каліноўскага выяўляецца вялікая колькасьць лекараў. Лекары, якія атрымалі адукацыю ў сталічных ВНУ, жылі ў дэмакратычным асяродзьдзі. Па роду працы яны ведалі настроі грамадзтва і сьвядома ўступалі ў шэрагі змагароў за свабоду.

У час паўстаньня ўваходзілі ў рэвалюцыйную арганізацыю Горадні, належалі да паўстанцкіх атрадаў, дапамагалі пацярпелым. Такім чынам, кіраўніком паўстанцкага аддзела Горадні стаў паважаны ў горадзе лекар Цэлястын Цеханоўскі, земскім старастам Ваўкавыскага павета - Мечыслаў Гліндзіч, павятовым старастам Слонімскага павета - Сімановіч, збіральнікам грошаў для паўстанцаў у Гарадзенскім павеце быў лекар Юзэф Маркевіч.

Да гарадзенскай арганізацыі належалі таксама лекары Баляслаў Заблоцкі і Уладзіслаў Брыэрэ дэ Мартэрэ і іншыя. Таму невыпадкова і лекар Флярыян Ажэшка далучыўся да паўстанцаў.

З дакумэнта, у якім пазначаны допыт паўстанца Людгарда Бердусевіча:

«Калі я гасьцяваў у пана Гутоўскага 24 красавіка 1863 года, прыехаў лекар Флярыян Ажэшка і зь ім двое маладых людзей... Яны заахвочвалі мяне далучыцца да паўстаньня, кажучы, што прыйдуць французы і ангельцы ... пагражаючы судом, а то мае дзеці будуць няшчасныя.

Нарэшце паставілі крыж і прысягнулі шляхцічу на наступны дзень прыехаць у лес ля Людвінава і далучыцца да іх. На наступны дзень я прыехаў у пазначанае месца».

Згодна з дакумэнтам, згаданы Беркусевіч атрымаў амуніцыю ад Флярыяна Ажэшкі і ваяваў супраць захопнікаў. А потым сустракаў ў лягеры лекара, калі той лекаваў параненых паўстанцаў.

Бацькоўскі маёнтак Аўсічы, дзе жыў Флярыян з сям'ёй малодшага брата Браніслава, паўстанцы выкарыстоўвалі як месца для вырабу зброі або адпачынку. Падчас ператрусу вясной 1863 года тут знайшлі сьвінец, кулі, забароненыя вершы. Матэрыяльна падтрымліваў паўстаньне старэйшы брат Пётр — муж Элізы, а ў маёнтку Ажэшкаў Людвінова знайшоў прытулак і паранены Рамуальд Траўгут, апошні дыктатар паўстаньня. Адкуль яго вывезла Эліза Ажэшка ў Каралеўства Польскае.

Флярыян Ажэшка выправіўся ў даволі небясьпечнае падарожжа па Кобрынскім павеце, каб агітаваць новых людзей у паўстанцкія злучэньні, але 5 ліпеня 1863 года быў затрыманы і арыштаваны.

Расейскія акупанты ў адной са справаў за 1864 год мелі наступны кароткі запіс пра Флярыяна Ажэшку:

«Быў пад судом, не знаходзіўся на службе, за наяўнасьць у сябе вершаў абуральнага зьместу і бытнасьць у хеўры мяцежнікаў і па канфірмацыі ваеннага губэрнатара Горадні, пазбаўлены ўсіх уласных асабіста і па стану прысвоеных правоў і перавагаў і сасланы на жыцьцё ў Томскую губерню».

Жыцьцё ў выгнаньні

Пасьля арышту асуджаны на ссылку ў Томскую губэрню. Маёнткі былі канфіскаваныя акупацыйным расейскім рэжымам. Разам з Флярыянам паехала яго нявеста Гелена Мількевіч, зь якой ён абвянчаўся ў маленькай драўлянай царкве побач з вязьніцай у Цюмені. Дзякуючы велізарнай фізычнай і душэўнай трываласьці ён вытрымаў нягоды 18-месячнага пешага шляху ў Сібір.

У Томску ён спачатку сядзеў у турме на цяжкай працы, затым яму спачатку далі ролю мыйшчыка посуду, а потым шмат гадоў ён быў турэмным лекарам.

У 1871 годзе быў пазбаўлены паліцэйскага нагляду і вёў, акрамя працы ў вязьніцы, прыватную практыку. Набыў дом па адрасе вуліца Мільённая, 38. З першай жонкай меў дваіх дзяцей: Уладзіслава і Браніслава. Жонка памерла ў 1870 годзе, пры родах Браніслава.

Будучы чалавекам добрай душы, жонка перад сьмерцю папрасіла сваю 17-гадовую сяброўку Люцыю Пацалуеўскую, дачку гарадзкога лекара, стаць жонкай Флярыяна і выхоўваць асірацелых хлопчыкаў. Люцыя годна выконвала абавязкі як добрай жонкі, так і клапатлівай маці для двух сваіх выхаванцаў і траіх уласных дзяцей.

Летам 1873 года спадчыньнік расейскага трона падарожнічаў па Заходняй Сібіры. І менавіта да яго зьвярнуўся лекар Ажэшка з просьбай зьмяніць сваю пасаду, кіруючыся парадай мясцовага кіраўніцтва, якое падтрымала яго просьбу. Да канца года ў Томск дайшло рашэньне імпэратара аб «зьняцьці абмежаваньняў на службу», але гэта яшчэ не зьяўлялася дараваньнем яго ўдзелу ў паўстаньні Кастуся Каліноўскага. Толькі ў 1879 годзе Аляксандар II памілаваў, але не прабачыў.

З таго часу становішча Флярыяна Ажэшкі зьмянілася да лепшага.

Праз год, у 1880 годзе, як даведаўся гісторык Іван Буднік, па колькасьці выслужаных гадоў загадам Сэнату ён быў прызначаны тытулярным дарадцам, а праз шэсьць гадоў - калежскім дарадцам. Больш за ўсё яго ўзрадавала прэмія ў памеры 1000 рублёў, атрыманая ад міністра нутраных справаў, якая палепшыла яго матэрыяльнае становішча.

Уся дзейнасьць Флярыяна Ажэшкі была зьвязаная з турэмным шпіталем, празь які прайшлі сотні палітычных зьняволеных.

У 1870-я гады амэрыканскі журналіст Джордж Кенан падарожнічаў па Сібіры і выдаў кнігу пад назвай «Сібір», у якой ён таксама апісаў турэмны шпіталь у Томску, дзе працаваў Ажэшка: «Пакоі для хворых утрымліваліся ў чысьціні, ложкі былі чыстыя, умовы лепшыя, чым у аналягічным шпіталі для ссыльных у Цюмені... Але і тут, нягледзячы на ​​намаганьні лекара, было вельмі цяжка...».

Флярыян Ажэшка быў вядомы ў Томскай правінцыі не толькі сярод ссыльных як добры лекар, але і як паслужлівы чалавек і патрыёт.

Абедзьве яго жонкі былі актывісткамі сібірскай польскай суполкі, што аб’ядноўвала патрыётаў усёй былой Рэчы Паспалітай, як польскай, так і беларускай яе частак. У доме Флярыяна заўсёды аказвалася дапамога ссыльным з нашых земляў.

Ён двойчы самааддана ўдзельнічаў у ліквідацыі халеры ў горадзе. Яго паважалі за вернасьць клятве Гіпакрата, за далікатнасьць да людзей, за ахвярнасьць. Удзел у дзейнасьці Томскага медыцынскага таварыства, каталіцкага таварыства, дабрачынных і асьветніцкіх таварыстваў спрыялі посьпеху яго дзейнасьці: ён тройчы абіраўся міравым суддзёй Томскага земскага суда.

А вось які пра Флярыяна Ажэшку пакінуў запіс у сваіх запісных кніжках князь Павел Сапега, які наведаў Томск у пачатку кастрычніка 1889 года: «Самай паважанай і высока шанаванай асобай Томска нараўне з ксяндзом Грамадзкім зьяўляецца лекар Ажэшка, лекар тутэйшых турмаў. Гэты Ажэшка сапраўды чалавек рэдкай высакароднасьці, чысьціні пачуцьцяў характару; пра яго распавядаюць шматлікія гісторыі, якія даказваюць, што гэтая асоба, магчыма адзіная ў Сібіры, якая валодае абсалютнай папулярнасьцю сярод самых шырокіх колаў, у тым ліку паміж валацугамі, бандытамі, разбойнікамі. Ніхто на яго не нападае, бо ён дабрадзей, лекар, які не толькі ніколі і нікому не адмаўляе ў радзе, дапамогі сваёй прысутнасьцю, але словам суцяшае, уласнай кішэняй, якможа, дапамагае. Натура Катона, сагрэтая цяплынёй каталіцтва. Куча дзяцей; жонка даволі мілая і высакародная жанчына».

Флярыян памёр у Томску 29 сакавіка 1905 года. За яго труной, як паведамляецца, ішлі дэлегацыі з многіх гарадоў, ішлі ксяндзы і папы, рабін і мула.

Флярыян Ажэшка зьяўляецца маім дзевяціюрадным прапрапрадзедам.