Успаміны пра будучыню праз 50 гадоў

У жніўні гэтага года спаўняецца 50 гадоў аперацыі «Дунай» — такім было кодавае найменне ўварвання войскаў СССР і краін — сябраў Арганізацыі Варшаўскай дамовы (Балгарыі, Венгрыі, ГДР і Польшчы) у Чэхаславакію для ўзброенага падаўлення рэформаў, якія атрымалі назву «Пражская вясна». 

Яшчэ адзін сябар гэтай арганізацыі — Румынія — адмовілася тады ўдзельнічаць у гэтай аперацыі Крамля. 
Такія суверэнныя паводзіны ў шэрагу сфер узаемаадносінаў з Крамлём, як былі ў прэзідэнта Чаўшэску, праз амаль 50 гадоў сталі выяўляцца і ў беларускага прэзідэнта. Як вядома, ён здолеў застацца са сваім «асаблівым меркаваннем» наконт крамлёўскіх спецаперацый ужо ў дачыненні да Грузіі і Украіны. Праўда, былой кансалідаванай пазіцыі згаданых удзельнікаў уварвання ў Чэхаславакію ў сённяшніх саюзнікаў па АДКБ — мутнага аналага Варшаўскай дамовы — у Масквы ўжо няма. Правядзенне аперацыі «Дунай» было ўвасабленнем у жыццё так званай Дактрыны Брэжнева, або Дактрыны абмежаванага суверэнітэту. Яна палягала ў тым, што былы Савецкі Саюз мог умешвацца ва ўнутраныя справы краінаў сацыялістычнага блока, каб забяспечваць стабільнасць палітычнага курсу, накіраванага на цеснае супрацоўніцтва з Масквой. Асаблівая ўвага пры гэтым надавалася інтэнсіфікацыі курса ваеннага супрацоўніцтва.
Штосьці падобнае ў палітыцы Крамля назіраецца і сёння, калі шырокі набор інструментальных ваенных сродкаў сталі называць «гібрыдным». Некаторыя крыніцы прыпісваюць аўтарства «гібрыдных войнаў» цяперашняму начальніку расійскага Генштаба генералу-танкісту Валерыю Герасімаву. У адрозненне ад сваіх «бацькоў», якія прыехалі ў Прагу на танках, яго салдаты ўзялі Крым без адзінага стрэлу. Менавіта пасля крымскага бліцкрыгу ў постсавецкіх суверэнных дзяржавах і сталіцах ЕС/NATO моцна заклапаціліся ноу-хау генерала Герасімава наконт абмежавання суверэнітэту.
А напярэдадні 50-годдзя ўварвання ў Чэхаславакію ў Мінску некаторыя прыгадалі пра генерала Трафімава, які непасрэдна курыраваў спецаперацыю «Дунай». У сваіх мемуарах былы кіраўнік БССР і намеснік старшыні саюзнага Саўміна Кірыл Мазураў прызнаўся, што гэтым генералам быў ён сам. Усе данясення ішлі на імя «генерала Трафімава», і распараджэнні (ішлі) ад яго імя. «Але ніхто не ведаў, хто я такі, паручнік Кіжэ», — успамінаў Мазураў. Ні аднаго сур’ёзнага рашэння вайскоўцы не маглі прыняць без кансультацый з «генералам Трафімавым», задача якога заключалася ў тым, каб не дапусціць эскалацыі супрацьстаяння. Таму што сітуацыя часам складвалася няпростая — былі і ахвяры.

Варта адзначыць, што вальнадумства ў істэблішменце Чэхаславакіі, што так напалохала Маскву, пачалася задоўга да абрання Аляксандра Дубчака першым сакратаром кіруючай кампартыі. Аб флуктуацыях у брацкай партыі павінен быў дакладваць яшчэ і іншы беларус, добра вядомы ў Мінску Міхаіл Зімянін. Цэлых пяць гадоў ён пражыў у Празе на пасадзе пасла СССР, а затым быў галоўным рэдактарам газеты «Праўда», якая і стала асноўным ідэалагічным рупарам, што асуджаў рэвізіяністаў КПЧ Дубчака. Так што беларускія таварышы непасрэдна знаходзіліся ў пражскай тэме і да, і пасля савецкага ўварвання. І тут, можа быць, дарэчным было б прыгадаць яшчэ адну падзею, звязаную з Беларуссю.
Сярод войскаў, якія тады былі накіраваныя на здушэнне «Пражскай вясны», была і 120-я гвардзейская стралковая Рагачоўская Чырванасцяжная, ордэнаў Суворава і Кутузава дывізія, якая базавалася ў раёне Уручча пад Мінскам. У 1968 годзе ёй камандаваў генерал-маёр Міхаіл Зайцаў. Па словах таварышаў па службе, у жніўні камандзір атрымаў загад рушыць у Чэхаславакію, але так і не змог яго выканаць. Дывізія дайшла да савецкай мяжы, аднак была вымушаная вярнуцца на свае зімовыя кватэры пад Мінскам. Прычына гэтага — масавая дызентэрыя, якая ахапіла палкі і батальёны ды ператварыла дывізію ў недзеяздольнае злучэнне. Гэты канфуз, нярэдкі ў розных вайсковых гісторыях, не перашкодзіў генералу-танкісту пазней стаць камандуючым Беларускай вайсковай акругай і атрымаць званне Героя Савецкага саюза. Вось і ўся гісторыя чэхаславацкага паходу слаўнай дывізіі з Уручча.
Пасля таго, як 21 жніўня 1968 года войскі некалькіх дзяржаў Варшаўскай дамовы ўварваліся на тэрыторыю Чэхаславакіі, яе прэзідэнт генерал Людвіг Свобада аддаў арміі загад не аказваць супраціву, каб не дапусціць паўтарэння крывавых падзей восені 1956 года ў Будапешце. Тым не менш, жыхары чэшскіх і славацкіх гарадоў супраціўляліся «пасіўна»: зрывалі ўказальнікі, мянялі месцамі знакі, каб абцяжарыць рух вайсковых калон, блакавалі ваенную тэхніку, спрабавалі пераканаць вайскоўцаў арміі ўварвання павярнуць назад. Як ні дзіўна, чэхі і славакі не былi ўзлаваныя. Яны былі здзіўленыя і збянтэжаныя, але не ўзлаваныя, адзначаюць многія відавочцы тых падзей. Тым не менш, жыхары Чэхіі дагэтуль востра рэагуюць на савецкае ўварванне. У 2008 годзе 64% рэспандэнтаў казалі, што да гэтага часу не даравалі гэта Маскве. Праз дзесяць гадоў сітуацыя асабліва не змянілася. Цэнтр даследаванняў грамадскай думкі ў траўні гэтага года апублікаваў дадзеныя апытання, згодна з якімі 76% чэхаў негатыўна ацэньваюць тагачасныя падзеі.

Сёння зноў можна пачуць спробы адказаць на пытанне: чаму Чэхаславакія тады не аказала ўзброенага супраціву? І сярод адказаў можна пачуць, што чэхі не любяць жорсткіх канфрантацый. У палітыцы яны заўсёды імкнуліся дзейнічаць стрымана. Ваенны супраціў савецкай танкавай армадзе быў бы бессэнсоўным. Ды і значная частка іх партыйнага кіраўніцтва была настроеная прамаскоўскі. А так праз 20 гадоў усё змянілася бяскроўна. Хаця многія пацярпелі: засталіся без працы, былі рэпрэсаваныя, вымушаныя былі з’ехаць з Чэхаславакіі.

Цікава, што вядучыя дзеячы «Пражскай вясны» беглі з краіны ў Бухарэст і Бялград, якія асудзілі агрэсію Масквы супраць Чэхаславакіі. А тыя, што засталіся, доўгія гады працавалі качагарамі, леснікамі (Дубчак) і г.д. Паводле некаторых дадзеных, КПЧ да 1968 года налічвала больш за 1 мільён 680 тысяч чальцоў і кандыдатаў. Аднак пасля падзей 1968 года з партыі былі выключаныя або выйшлі самі каля 460 тысяч чалавек. У ЧССР аднавіліся рэпрэсіі, якія практыкаваліся наступныя 20 гадоў — час, што быў названы новым кіраўніцтвам краіны перыядам «нармалізацыі, стабілізацыі».
Як вядома, савецкія войскі былі ўведзеныя ў Чэхаславакію ў ноч з 20 на 21 жніўня 1968-га, а 16 кастрычніка таго ж года была падпісана дамова паміж урадамі СССР і Чэхаславакіі аб стварэнні на тэрыторыі краіны Цэнтральнай групы войскаў. Штаб ЦГВ размяшчаўся недалёка ад Прагі, у чэшскім мястэчку Мілавіца. Але варта таксама нагадаць і тое, што Аляксандра Дубчака не спасціг трагічны лёс Імрэ Надзя, расстралянага свой час у Будапешце.
Нягледзячы на ​​прызабытыя «падзеі ў Чэхаславакіі 1968 года» — так савецкі агітпроп называў усё тое, што адбылося з чэхамі і славакамі, — сёння яны могуць уяўляць пэўную цікавасць для аб’ектаў знешняй палітыкі Пуцінскай Расіі. Калі казаць пра суверэнную Беларусь, то да яе саюзніцкіх абавязальніцтваў у Крамлі ўсё больш выказваюць незадаволенасці, прэтэнзій. Вядома, яны не могуць датычыць нейкай «лібералізацыі», «дэмакратызацыі» папросту ў сілу прыроднага характару беларускага рэжыму.
Пра гэта гавораць такія знаўцы крамлёўскіх кулуараў, як, напрыклад, галоўны рэдактар радыёстанцыі «Эхо Москвы» Аляксей Венедыктаў, які часам, як ён кажа, «папівае віскі ў Крамлі». Паводле яго слоў, успрыманне Беларусі як кавалка, які выпадкова адкалоўся ад Расіі, «існуе ў галовах у нашых начальнікаў». І начальнікі заўсёды могуць перайсці да практычных дзеянняў. Прычым гаворка тут ідзе не пра прывідную Саюзную дзяржаву, а, канкрэтна, папросту пра ўступленне Беларусі ў склад Расійскай Федэрацыі. І, на думку маскоўскага галоўнага рэдактара, прызначэнне генерала ФСБ Міхаіла Бабіча паслом Расіі ў Беларусь — прызначэнне намесніка. Гэты чалавек, які, безумоўна, не будзе выконваць ролю проста пасла, які будзе паслом, як савецкі пасол у Афганістане часоў Таракі, скажам так.
Трэба меркаваць, Венедыктаў, які дэманстратыўна не хавае свайго сяброўства з Пясковым, прэс-сакратаром Пуціна, ведае, што кажа. У фокус асаблівай увагі назіральнікаў патрапіў і афіцыйны адказ Беларускаму народнаму фронту (БНФ) — што ўжо само па сабе незвычайна — міністра абароны Беларусі генерала Раўкова. Сутнасць адказу — знаходжанне расійскіх ваенных базаў у Беларусі будзе вырашацца ў нацыянальных інтарэсах краіны.
Дзеля чаго спатрэбіўся сёння такі акцэнт у адносінах з РФ, застаецца толькі гадаць. Але ўяўляецца дарэчным нагадаць, што ў савецкія часы, калі ў кіраўніцтва таго ці іншага саюзніка ўзнікалі намеры (напрыклад, Чэхаславакіі) паменшыць залежнасць, а то і зусім абвясціць нейтралітэт, яны рана ці позна жорстка перарываліся Крамлём. Цяпер такая яго ўвага назіраецца на постсавецкай прасторы, якую Масква разглядае як сферу сваіх інтарэсаў і ўплыву. І пры ўсіх умоўнасцях разваг сёння аб падзеях у Чэхаславакіі 50-гадовай даўніны, іх актуальнасць для цяперашніх саюзнікаў Масквы ўсё ж не пазбаўленая сэнсу. Відавочна, што пасля развязвання войнаў у Грузіі і ва Украіне, верагоднасць паўтарэння аперацыі «Дунай» у «гібрыдным» выкананні цалкам выключаць нельга. Як і пасля 1968-га, так і пасля 2014 года, мы сталі іншымі.
Раман Якаўлеўскі, палітычны аглядальнік, спецыяльна для «Новага Часу»