Беларусы не ведаюць пра бюджэт нічога — і ўсіх гэта задавальняе

Бюджэтнай пісьменнасцю беларусаў ніхто не займаецца, а яе ўзровень тым часам вельмі нізкі. Людзі ў асноўнай масе не маюць ніякага ўяўлення пра тое, колькі грошай плацяць у казну і на што яны потым расходуюцца. Якія бюджэтныя міфы распаўсюджаныя ў грамадстве, чаму ўрад не спяшаецца расказваць людзям аб бюджэце і што з гэтым рабіць, распавядае Жанна Кулакова, аналітык "Кошта урада" для TUT.BY.

Апытанне BYPART: людзі думаюць, што ўсе грошы ідуць на дзярждоўг і сілавікоў

Некалькі месяцаў таму даследчы цэнтр BYPART правёў анлайн-апытанне грамадзян, у рамках якога ўздымаліся ў тым ліку і пытанні, звязаныя з бюджэтнай пісьменнасцю насельніцтва. Апытанне паказала, што пераважная большасць насельніцтва ўсведамляе неабходнасць павышэння бюджэтнай пісьменнасці — на карысць гэтага выказалася 88% рэспандэнтаў.
Акрамя таго, апытанне дазволіла выявіць некалькі бюджэтных міфаў, распаўсюджаных сярод грамадзян. Так, напрыклад, рэспандэнтам было прапанавана выбраць сярод 12 магчымых артыкулаў расходаў тыя, на якія накіроўваецца больш за ўсё бюджэтных сродкаў з бюджэту іх населенага пункта. Кожны ўдзельнік апытання мог выбраць да 3-х варыянтаў адказу.
У выніку 46,9% апытаных адзначылі, што ў першую чаргу грошы з бюджэтаў базавага ўзроўню выдаткоўваюцца на ўтрыманне дзяржорганаў, 31,1% рэспандэнтаў — на суды і міліцыю, 16,8% — на пенсіі і дапамогі, 16,6% — на пагашэнне дзяржаўнага доўгу. Прытым што на самай справе доля расходаў на ўтрыманне дзяржорганаў у бюджэтах мясцовага ўзроўню вельмі невялікая, МУС фінансуецца з рэспубліканскага бюджэту (як, дарэчы, і дзярждоўг), а пенсіі і дапамогі — і зусім з пазабюджэтнага ФСАН.
У топ-5 артыкулаў, адзначаных карыстальнікамі, увайшоў толькі адзін варыянт, які сапраўды атрымлівае значнае фінансаванне з мясцовых бюджэтаў — ЖКГ, будаўніцтва жылля і добраўпарадкаванне населеных пунктаў. Пры гэтым самыя значныя выдаткі бюджэтаў базавага ўзроўню — адукацыя і ахова здароўя — не былі адзначаны ў якасці самых фінансаваных: ахова здароўя набрала ўсяго 14,1% галасоў, а адукацыя — 6,8%.

Рэспандэнтам таксама было прапанавана выбраць сярод магчымых артыкулаў расходаў тыя, якія атрымліваюць недастаткова фінансавання з мясцовых бюджэтаў. Першае месца тут заняла ахова здароўя, за якую прагаласавала 56,2% апытаных. На другім месцы апынулася адукацыя, якая набрала 41,9% галасоў. Гэта значыць самымі недафінансаванымі людзі лічаць менавіта тыя сферы, якія атрымліваюць больш за ўсё бюджэтнага фінансавання.
Менш за ўсё галасоў у пытанні аб недафінансаваных сферах набралі ўтрыманне дзяржорганаў (0,5%), абарона і нацыянальная бяспека (0,7%), суды і міліцыя (1,1%), пагашэнне дзяржаўнага доўгу (2%). Такія вынікі апытання могуць казаць аб тым, што грамадзяне аддалі перавагу б скараціць бюджэтныя выдаткі па пералічаных напрамках. Пры гэтым важна адзначыць, што бюджэты базавага ўзроўню практычна не марнуюць грошы на названыя сферы — яны фінансуюцца ў асноўным з рэспубліканскага бюджэту.

Такім чынам, відавочна, што многія беларусы не маюць ўяўлення аб тым, якія менавіта сферы фінансуюцца з мясцовых бюджэтаў, якія — з рэспубліканскага, а якія — з пазабюджэтных крыніц, і якія аб'ёмы гэтага фінансавання. Павышэнне бюджэтнай пісьменнасці магло б спрыяць развянчанню распаўсюджаных міфаў аб бюджэце і павысіць узровень задаволенасці бюджэтнай палітыкай, тым больш цяпер гэты ўзровень вельмі нізкі — гэта таксама вынікае з апытання.

Апытанне BEROC: беларусы не ведаюць, колькі плацяць у ФСАН

У сакавіку даследаванне пра стаўленне грамадзян да пенсійнай сістэмы Беларусі апублікаваў даследчы цэнтр BEROC. У рамках гэтага даследавання таксама праводзілася апытанне, якое прадэманстравала, што пераважная большасьць беларусаў не ведае, колькі ўзносаў пералічваецца ў Фонд сацыяльнай абароны насельніцтва, з якога людзям выплачваюцца пенсіі і дапамогі.
Пытанне гучала наступным чынам: «Колькі адсоткаў адлічваюць ад заробку сумарна работнік і працадаўца ў Фонд сацыяльнай абароны насельніцтва (ФСАН)?». 59% апытаных прама адказалі, што не ведаюць, 13,5% паказалі, што ў ФСАН ідзе 12—15% ад заробку (відавочна, пераблытаўшы ўнёскі з падаходным падаткам), а 8,4% апытаных мяркуюць, што фонд накіроўваецца толькі 1% ад заробку (менавіта гэтая лічба звычайна фігуруе ў «разліковых»).
І толькі 13,3% апытаных далі правільны адказ — 35% з кожнай зарплаты. Гэта вельмі невялікая доля людзей.

Такі ўзровень інфармаванасці аб адлічэннях у бюджэт сектара дзяржкіравання шакіруе. Падаткі і абавязковыя ўзносы — дакладна такія ж важныя артыкулы расходаў для кожнай сям'і, як выдаткі на прадукты, адзенне, ЖКГ, плацяжы па крэдытах. Вельмі складана ўявіць сабе чалавека, які не ведае, колькі грошай кожны месяц траціць на харчаванне — 1% ад заробку, 15% ці траціну? Небагатыя беларусы, вядома, прывыклі сачыць за сваімі выдаткамі. Толькі вось асобныя віды тратаў за іх увагай выслізгваюць.

Бюджэтную пісьменнасць трэба павышаць

Вядома, павышэнне бюджэтнай пісьменнасці грамадзян — гэта ў першую чаргу задача дзяржавы. Нацбанк, напрыклад, ужо шмат гадоў актыўна працуе над павышэннем агульнай фінансавай пісьменнасці насельніцтва і дамогся пэўных поспехаў. Інфармацыя аб гэтай працы адкрыта і агульнадаступная, рэгулярна праводзяцца даследаванні па тэме, іх вынікі таксама даступныя для ўсіх жадаючых, комплекс мер, што прымаюцца, празрысты і зразумелы.
А вось бюджэтнай пісьменнасцю ніхто асабліва не займаецца. Мабыць, адна з нешматлікіх ініцыятыў «на ўвазе» за апошнія гады — публікацыя бюджэтаў для грамадзян, гэта значыць дакументаў, у якіх бюджэтная інфармацыя прадастаўляецца ў спрошчаным выглядзе, зразумелай шырокай аўдыторыі. Упершыню Мінфін апублікаваў бюджэт для грамадзян на аснове бюджэту на 2018 год, і з таго часу робіць гэта штогод. Якасць дакумента з году ў год становіцца ўсё лепшай, да ініцыятывы далучыліся мясцовыя органы ўлады, і гэта вельмі добра. Разам з тым, з інфармацыі, апублікаванай у часопісе «Фінансы. Улік. Аўдыт», вынікае, што бюджэт для грамадзян, апублікаваны на сайце Мінфіна, праглядаюць прыкладна 130—150 чалавек у месяц. Гэта вельмі мала. Мяркуючы па ўсім, ведамства, уклаўшы немалыя рэсурсы ў распрацоўку дакумента, зусім не займаецца яго прасоўваннем. І зусім дарма — бо такія рэчы як раз і з'яўляюцца крокам на шляху да павышэння бюджэтнай пісьменнасці.
Заклапочанасць дзяржавы нізкім узроўнем агульнай фінансавай пісьменнасці зразумелая: чалавек, які разумна размяркоўвае сямейны бюджэт, зберагае на дэпазітах ці ў аблігацыях, не бяжыць у абменнік пры найменшым ваганні курсу долара, краіне выгадны і зручны.
З бюджэтнай пісьменнасцю сітуацыя некалькі іншая: ці так зручны грамадзянін, які раз-пораз суе нос у бюджэтныя справы? Настойвае на скарачэнні фінансавання сілавых ведамстваў і павелічэнні выдаткаў на «сацыялку»? Патрабуе ва ўрада тлумачэнняў, чаму ў разгар пандэміі Мёрскі райвыканкам марнуе больш за 20 тыс. долараў на новы аўтамабіль, пытаецца, навошта нам патрыятычны серыял пра дасягненні Беларусі за 1,4 мільёна долараў і ў якую суму ўляціць бюджэту парад, калі толькі на сцэны для гледачоў выдаткуюць 250 тыс. долараў? А падаткаплацельшчыкі маюць відавочнае права не толькі задаць гэтыя пытанні, але і атрымаць на іх адказы, а таксама патрабаваць больш рацыянальнага з іх пункту гледжання выкарыстання бюджэтных грошай, асабліва ў такія няпростыя часы.
Вядома, мала каму хочацца адказваць на вострыя пытанні. Але павышэнне бюджэтнай пісьменнасці грамадзян для ўключэння іх у бюджэтны працэс даўно стала нормай для многіх краін свету. У некалькіх дзясятках дзяржаў бюджэтнай пісьменнасці вучаць у школах і ВНУ — часам у выглядзе асобнай дысцыпліны, часам — у якасці дадатку да ўжо існуючых прадметаў. Акрамя таго, папулярныя разнастайныя форумы і семінары для абмену ведамі і дыскусій па бюджэтнай тэматыцы, арганізаваныя органамі ўлады самастойна альбо ў партнёрстве АГС або міжнароднымі арганізацыямі. У большасці выпадкаў мэтавай аўдыторыяй падобных мерапрыемстваў з'яўляюцца дзеці і моладзь. Акрамя таго, урады шматлікіх краін актыўна выкарыстоўваюць СМІ для распаўсюджвання бюджэтных ведаў. Як і ў многіх іншых сферах, назапашаны істотны сусветны вопыт, які можа быць прааналізаваны і выкарыстаны Беларуссю для распаўсюджвання ў грамадстве бюджэтных ведаў.
Ну, а пакуль дзяржава не спяшаецца, людзям застаецца займацца самаадукацыяй. Паспрабуйце палічыць, колькі грошай вы кожны месяц пералічваеце ў сектар дзяржкіравання. Груба, 35% ад налічанай зарплаты у ФСАН, 13% — у выглядзе падаходнага падатку ў мясцовы бюджэт. Прыкладна 20% ад тых грошай, якія вы марнуеце на тавары і паслугі — у выглядзе ПДВ у рэспубліканскі і мясцовыя бюджэты. І гэта без уліку акцызаў, падаткаў на ўласнасць, разнастайных збораў. Пашукайце інфармацыю, на што ўрад марнуе сабраныя грошы. Падумайце, якія пытанні аб бюджэце ў вас узніклі, і не саромейцеся іх задаваць. Важна паказаць, што тэма цікавая і важная — бо для любых пераменаў патрэбен грамадскі запыт. Грошы ў казне належаць не абстрактнай «дзяржаве» — яны нашыя з вамі, намі заробленыя, і яны павінны размяркоўвацца з нашым непасрэдным удзелам.
tut.bу