Вадзім Іосуб: У краіне, дзе няма паняцця права і справядлівасці, эканоміка не можа расці

Як палітычны крызіс у Беларусі ўплывае на эканамічную сітуацыю ў краіне, і чаму інфляцыя і дэвальвацыя рубля з'яўляюцца найбольш верагодным сцэнарам развіцця падзей, у гутарцы з Delfi тлумачыць Вадзім Іосуб, старэйшы аналітык фінансавай кампаніі "Альпары Еўразія".

— Беларускія чыноўнікі сцвярджаюць, што "ўтрымалі эканоміку" і нават лепш, чым суседнія краіны, не гледзячы на ​​ўсе палітычныя ўзрушэнні ў Беларусі і пандэмію. Аднак курс беларускага рубля падае, цэны растуць, павышаюцца падаткі. Дык што ж "утрымалі"?
— Тое, што на першы погляд можа здацца добрай навіной, звязана не з палітычнымі падзеямі, а з пандэміяй Covid-19 як у Беларусі, так і ў гандлёвых партнёраў. ВУП Беларусі ўпаў па выніках 2020 года на 0,9%, што значна меншае падзенне, чым ва ўсіх суседзяў Беларусі і ў большасці дзяржаў у свеце. Аднак на самай справе гэта дрэнна.
Значнае падзенне ВУП у ЗША, Еўропе, краінах былога СССР і іншых дзяржавах ва ўмовах пандэміі цалкам лагічна і з'яўляецца следствам каранціну, лакдаўна, зніжэння попыту, спынення паездак. Зніжэнне вытворчасці — гэта нармальная рэакцыя на зніжэнне попыту, што і адбылося ва ўсім свеце. У Беларусі ж дагэтуль гоняцца за валавымі паказчыкамі, і на моцнае зніжэнне знешняга і ўнутранага попыту эканоміка адказала спробай вырабляць усё ў ранейшых аб'ёмах. У выніку тое, што попыту не знаходзіла, адпраўлялі на склад альбо адгружалі ў іншыя краіны без атрымання аплаты. І тое, што аказалася на складзе, ідзе ў плюс да ВУП. Гэтым і тлумачыцца меншае, чым у іншых краінах падзенне ВУП. Заплаціць за гэта прыйшлося фінансамі прадпрыемстваў і грашыма з дзяржбюджэту. У выніку рэзка вырасла колькасць стратных прадпрыемстваў і сумы страт. Бо на вытворчасць выдаткаваныя грошы, рэсурсы, выплачана зарплата, а прадукцыя не прададзеная. Дзяржаве прыйшлося рэзка нарасціць — у тры разы больш, чым запланавана — дырэктыўныя крэдыты за 2020 год. І ўсё гэта — крэдыты хранічна стратных прадпрыемстваў, якія ніколі не вернуцца.
Усё гэта аказала інфляцыйны ціск. Інфляцыя склала 7,4% замест запланаваных 5%. Што ў сваю чаргу аказала і моцны дэвальвацыйны ўплыў — долар падаражэў да беларускага рубля за год больш, чым на 20%. Былі недаатрымана даходы бюджэту, перш за ўсё, па артыкуле падатак на прыбытак. А рэсурсы Мінфіна, — назапашаныя за папярэднія гады, калі бюджэт зводзіўся з прафіцытам, — выдаткаваныя.
— Як палітычныя падзеі ў Беларусі ўплываюць на сітуацыю ў эканоміцы?
— Агульны прававы дэфолт прывёў да страты даверу да дзяржавы — да ўсіх яе інстытутаў і, у прыватнасці, да банкаўскай сістэмы. Уклады ў рублях і ў валюце забіралі з банкаў. Насельніцтва стала чыстым пакупніком валюты — купляла больш, чым прадавала. Чыстая купля за 2020 год склала амаль 2 млрд долараў, што прывяло да зніжэння золатавалютных рэзерваў.
Яшчэ адно наступства палітычных падзей — гэта рэзкае зніжэнне інвестыцыйнай прывабнасці краіны ў сувязі з прававым дэфолтам. Пачаўся адток ІТ- спецыялістаў, а гэта тая галіна, якая апошнія гады была па сутнасці адзіным драйверам беларускай эканомікі, сканцэнтраваным у Парку высокіх тэхналогій (ПВТ) — эканамічнай зоне з асаблівым прававым і падатковым рэжымам. Льготы па падаткаабкладанні былі абяцаны да 2049 года. Падаходны падатак у ПВТ быў 9% замест 13%, што плацілі ўсе астатнія ў Беларусі. Тым не менш, на 2021 год гэтую льготу ў іх адабралі. Прычым нават Мінфін заблытаўся ў фармулёўках — чаму і на які тэрмін адмянілі раней гарантаваную палёгку. Калі ў першыя дні 2021 года гаварылі, што гэта часовая і вымушаная мера, каб прыцягнуць больш сродкаў на барацьбу з Covid-19, то літаральна на днях міністр фінансаў загаварыў па-іншаму, маўляў, трэба пазбаўляцца ад ільгот, каб усе працавалі ў аднолькавых умовах . Патрэбныя льготы ці не, добра гэта ці дрэнна — гэта асобнае пытанне. Але вельмі паказальна, як дзяржава мяняе гарантаваныя абяцаныя на дзесяцігоддзі наперад умовы. Гэта знак для інвестара — дзяржава гаспадар свайго слова: захацелі — далі, захацелі — забралі назад.
— Падаткі павысілі не толькі для рэзідэнтаў ПВТ, і Мінфін заявіў, што павышэнне прынясе каля мільярда рублёў у бюджэт. Ці не памыліліся з разлікамі? Бо з Беларусі цяпер з'язджаюць як раз тыя, хто больш зарабляе і адпаведна больш плаціў падаткаў. Ці не страціць у выніку бюджэт?
— Мільярд рублёў Мінфін мяркуе атрымаць ад павышэння ўсіх падаткаў, не толькі ад падаходнага. Сёе-тое можна ўжо палічыць — калі казаць, напрыклад, толькі пра рост падаходнага для рэзідэнтаў ПВТ. Павелічэнне з 9 да 13% павінна было прынесці бюджэту дадаткова, па розных ацэнках, ад 60 да 80 млн долараў. Але! Па самых грубых прыкідках (дакладнай статыстыкі няма, гэта ацэнкі саміх удзельнікаў галіны) ужо каля 5% занятых у гэтай сферы пераехалі ў іншыя краіны. Гэта значыць, што нават калі больш не з'едзе ніводны чалавек, пры росце падаходнага на 4 працэнтныя пункты (пры тым, што 5% занятых у гэтай сферы ўжо з'ехала) — падаткаў у цэлым, па больш высокай стаўцы, збяруць менш, чым у мінулым годзе.
І трэба разумець, што калі палітычная сітуацыя ў краіне не зменіцца, работнікі ІТ будуць з'язджаць з падвоенай-патроенай сілай. Гэта будзе і рэлакацыя кампаній, і самастойны ад'езд асобных супрацоўнікаў. Павышэнне падаходнага падатку падганяе гэты працэс. Паводле экспертных ацэнак інсайдэраў галіны ІТ, толькі да канца 1-га квартала яшчэ могуць з'ехаць ад 15 да 20%. Акрамя таго, сем'ям айцішнікаў з дзецьмі-школьнікамі, верагодна, камфортна дачакацца для пераезду заканчэння навучальнага года. А значыць, у пачатку лета будзе яшчэ адна хваля ад'ездаў. Гэта значыць, нават пры павышэнні падаткаў для ІТ-сферы, у бюджэт патрапіць значна менш, чым гэта галіна прыносіла раней, не гледзячы на ​​рост стаўкі.
— І з'язджаюць не толькі з гэтай сферы...
— Тут рады былі б бегчы ўсе, але ў першую чаргу рэлакуецца бізнес, які не абцяжараны сродкамі вытворчасці, у каго няма тут заводаў, фабрык, станкоў. Цяжка пераехаць і бізнесу, звязанаму з мясцовымі паслугамі. Не факт, што ў іншай краіне можна з такім жа поспехам адкрыць, напрыклад, кафэ або цырульню.
Рэлакацыі айцішнікаў вельмі моцна паспрыяла пандэмія Covid-19. Шмат хто працаваў на аддаленні, і ў кампаніях зразумелі, што зусім неабавязкова адкрываць офісы ў іншай краіне і ўсіх туды перавозіць, можна проста спрыяць ад'езду людзей, хай нават па адным.
— Некаторыя беларускія чыноўнікі кажуць, што не такі ўжо і вялікі ўклад у ВУП ІТ-сферы, маўляў, нічога страшнага, хай з'язджаюць.
— Сфера інфармацыйных і камунікацыйных тэхналогій была самым моцным драйверам росту эканомікі, і справа тут не ў працэнтах. Пры падліку ВУП улічваецца вырабленая прадукцыя, якая хай нават і стаіць на складзе. Быццам бы ўклад у ВУП вялікі, а ўклад у эканоміку адмоўны, калі прадукцыя не прададзеная. Вырабілі, на склад паставілі, вынік — страты. Вось у гэтым сэнсе ІТ-галіна была самая прыбытковая і з самым дынамічным ростам па валютнай выручцы, яна некалькі апошніх гадоў штогод прырастала ў паўтара-два разы. Аж да 2019 года, па меншай меры. Заявы чыноўнікаў звязаны са звыклым для іх прадстаўленнем пра ўклад у ВУП — галоўнае пабольш вырабіць, і ўсё роўна ці прададзена гэта. У той час як ІТ прыцягвае заўсёды ў краіну грошы, гэта чысты экспарт, экспарт паслуг. Таму развагі пра ўклад у ВУП — гэта размовы на карысць бедных.
— Тут жа яшчэ важна, што больш забяспечаныя людзі, якімі з'яўляюцца прадстаўнікі ІТ, так ці інакш спрыяюць развіццю шматлікіх бізнесаў, напрыклад сферы паслуг, якая ў сваю вымушана будзе згортвацца або несці страты.
— Цалкам дакладна. У сярэднім па ІТ-галіне зарплаты ў 5 разоў перавышаюць сярэднія зарплаты па краіне. То-бок, людзі, якія гэтыя грошы атрымліваюць, прынамсі нейкая іх частка, трацілі і ўнутры краіны. Частку гэтых грошай захоўвалі ў беларускіх банках. Зразумела, што яны былі спажыўцамі сферы паслуг. Акрамя таго, яны падтрымлівалі рынак нерухомасці. Гэта адна з нешматлікіх катэгорый насельніцтва, якая магла купляць жыллё без прыцягнення крэдытаў. З мінулага года ў Беларусі па факце прыпынена крэдытаванне куплі жылля. Калі яшчэ пачнуць з'язджаць тыя, хто мог сабе дазволіць жыллё без крэдытаў (цяпер не лічым нейкіх карумпаваных чыноўнікаў, якія таксама могуць сабе дазволіць), — то гэта будзе ўдар па рынку паслуг і па рынку продажу і арэнды жылля. Спадарожныя страты будуць значнымі.
— Які на сёння вынік эканамічных санкцый у дачыненні да Беларусі, прынятых вонкавымі актарамі і самімі беларусамі?
— У тым выглядзе, у якім яны дагэтуль прыняты, яны не могуць паўплываць. Першыя два пакеты санкцый былі персанальнымі — супраць тых, хто замяшаны ў фальсіфікацыі вынікаў выбараў, у гвалце... На эканоміку гэта не ўплывае наогул ніяк. Пад трэці пакет санкцый патрапілі шэраг прадпрыемстваў і асоб, набліжаных да Лукашэнкі. Але гэта ўсё роўна санкцыі кропкавыя, і іх уплыў будзе незаўважным. Тут у чым парадокс? Калі абмяркоўваюць еўрапейскія санкцыі, кажуць, што вось добра б знайсці такія аб'екты для санкцый, якія б білі па рэжыме, але пры гэтым не білі па простых беларусах. Акрамя таго, у вушы звычайна не прагаворваецца, але, як мне здаецца, заўсёды маецца на ўвазе, — каб санкцыі не білі па інтарэсам Еўропы. На самай справе такіх аб'ектаў для санкцый няма. Відавочна, што балючымі будуць санкцыі, якія закрануць нейкія буйныя прадпрыемствы, а значыць удараць па работніках — кагосьці пакінуць без працы, у кагосьці знізіцца зарплата.
Больш за тое, балючымі будуць санкцыі, якія тычацца сур'ёзных таварных патокаў з Беларусі ў Еўропу. Пра што тут можна казаць? Напрыклад, транзіт і купля нафтапрадуктаў і калійных угнаенняў. Так, для Беларусі гэта было б адчувальна. Але гэта будзе адчувальна і для Еўропы. Напрыклад, было б балюча для Беларусі, калі б краіны Балтыі прыпынілі транзіт нафтапрадуктаў і калійных угнаенняў, але гэта балюча і для краін Балтыі. Прыдумаць, як зрабіць так, каб балюча было толькі ўладам Беларусі, і пры гэтым не балюча Еўропе, — немагчыма. Альбо балюча для абодвух бакоў, — калі гэта тычыцца буйных грашовых і таварных патокаў, — таму што Беларусь прадае, а ў Еўропе купляюць або займаюцца транзітам. Альбо гэта будзе бязбольна для абодвух бакоў, гэта значыць не акажа ніякага палітычнага ціску на беларускі рэжым.
— У выпадку з Беларуссю вы бачыце магчымасць паўплываць на палітыку Лукашэнкі, выкарыстоўваючы эканамічны ціск?
— Гістарычныя прыклады паказваюць, што не. Беспрэцэдэнтныя па даўжыні і па жорсткасці прыклады санкцый — ЗША супраць Кубы ці санкцыі практычна ўсяго свету супраць Паўночнай Карэі — ні да якіх асаблівых палітычных зменаў не прывялі.
— Дарма столькі людзей дамагаецца зараз санкцыяў у дачыненні да беларускага рэжыму?
— Адны санкцыі не дапамогуць. Санкцыі могуць уплываць на сітуацыю, калі ў краіне будзе разуменне, што прычынай іх увядзення сталі дзеянні рэжыму, і калі гэта разуменне прывядзе да пэўных дзеянняў. Вось такія сумесныя намаганні — знешніх актараў і беларускага грамадства — могуць уплываць на сітуацыю.
— Якія яшчэ рашэнні ўладаў, акрамя ўжо пералічаных вамі, будуць негатыўна ўплываць на сітуацыю?
— Я б яшчэ раз згадаў дырэктыўнае крэдытаванне неэфектыўных і хранічна стратных прадпрыемстваў. Праблема гэтая паўстала не сёння і не ўчора, гэта праблема беларускай эканамічнай сістэмы, якая складалася два з паловай дзесяцігоддзі, і ў 2021 годзе яна можа моцна абвастрыцца. Альтэрнатыў не так шмат. Як варыянт — трэба з гэтымі прадпрыемствамі нешта рабіць, напрыклад, рэструктурызаваць. Тут магчымыя розныя падыходы. Нейкія з іх проста закрыць, таму што яны не жыццяздольныя, нейкія прыватызаваць, дзесьці прыцягнуць крызісных менеджараў.
Другі варыянт рэагавання на сітуацыю — нічога не рабіць і працягваць скормліваць стратным прадпрыемствам грошы, якія яны пажыраюць без усялякай аддачы. Падыход з рэструктурызацыяй немагчымы па палітычных прычынах. Гэта рашэнне Лукашэнкі — рэструктурызацыі ніколі не было, няма і не будзе. Ён вельмі ганарыцца такім сваім рашэннем. У яго логіцы застаецца толькі варыянт падсілкоўваць іх грашыма. Падсілкоўванне рэзка павялічылася ў 2020 годзе. Да нядаўняга часу гаворка ішла пра грошы Мінфіна, заробленыя за кошт прафіцыту бюджэту на працягу мінулых гадоў. У гэтым годзе гэтыя рэшткі прафіцыту досыць хутка з'ядуцца, і далей — каб працягваць карміць полчышчы стратных прадпрыемстваў і плаціць там людзям нейкую зарплату — прыйдзецца ўключыць друкаваны станок. І ў гэтым выпадку краіну чакае моцны скачок інфляцыі і моцны скачок дэвальвацыі. Гэта непазбежна, пытанне толькі калі гэта здарыцца. Можа быць, у сярэдзіне або канцы бягучага года, а можа быць у пачатку наступнага.
— Кіраўнік Мінэканомікі Аляксандр Чарвякоў прапанаваў 19 студзеня перагледзець падставы для прыцягнення бізнесу да крымінальнай і адміністрацыйнай адказнасці — за эканамічныя правіны ўжываць толькі эканамічнае пакаранне. Акрамя таго, міністр прапанаваў «стабілізацыйную агаворку, сутнасць якой зводзіцца да мараторыя на павышэнне падаткаў на тэрмін да пяці гадоў у рамках інвестыцыйнага дагавора». Як да гэтых заяў можна ставіцца на фоне парушэння абяцанняў ПВТ не павышаць падаткі да 2049 года?
— Як да цырка. У краіне, дзе няма закона, няма прававой сістэмы, дзе ніякія абяцанні асаблівага прававога рэжыму нічога, акрамя смеху, выклікаць не могуць, заявы пра тое, што трэба ўвесці стабілізацыйную агаворку праз тыдзень пасля таго як насуперак з дэкрэтам прэзідэнта падымаюць падаходны падатак для ІТ-сферы — немагчыма абмяркоўваць сур'ёзна. Незразумела, на каго гэтыя заявы разлічаны.
— Хацелася б скончыць размову абмеркаваннем добрых навін. Ці ёсць яны?
— Не, іх не можа быць. Бо што адбылося ў Беларусі? Разбураныя дзяржаўныя інстытуты, давер да іх падарваны цалкам. А ў аснове любой эканомікі — інстытуты і давер. Давер і раней быў так сабе, але ў мінулым годзе змяніліся маштабы. Калі відаць, якую дзічыну ў краіне робяць суды, які інвестар можа прыйсці ў краіну, маючы на ​​ўвазе, што дзесьці калісьці яму можа спатрэбіцца судовая абарона? У краіне, дзе цалкам разбурана судовая сістэма, дзе няма паняцця права і справядлівасці, эканоміка не можа расці, развівацца, яна нават не можа стаяць на месцы. Толькі каціцца ўніз, і абмяркоўваць можна толькі тэмпы яе падзення. Ніякія абяцанні і прапановы боханаў у падатковым кодэксе сітуацыю не зменяць. Перамены ў эканоміцы магчымыя толькі толькі пры ўмове кардынальных палітычных зменаў. Іншых варыянтаў няма. Ніякага дна падзення эканомікі ў Беларусі мы не дасягнем, пакуль не памяняем палітычную сістэму.